Χαρακτηριζόμενες από πολλούς ως ένα παράδοξο της σύγχρονης κοινωνίας, οι διαταραχές της πρόσληψης τροφής περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα προβληματικών συμπεριφορών γύρω από το θέμα του φαγητού.
Στον πυρήνα τους, συναντάμε την απώλεια του μέτρου στη διατροφή του ανθρώπου, είτε αυτή έχει την μορφή της ακατάσχετης κατανάλωσης τροφών (ψυχογενής βουλιμία και επεισόδια υπερφαγίας) είτε αυτή έχει την μορφή της ακραίας και εκούσιας στέρησης τροφής (ψυχογενής ανορεξία).
Δεδομένου ότι οι διαταραχές αυτές επηρεάζουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων και των δύο φύλων, από όλες σχεδόν τις ηλικιακές ομάδες, άμεσα ή / και έμμεσα, στο παρόν και τα επόμενα δύο άρθρα θα συζητήσουμε τις τρεις κυρίαρχες μορφές διαταραχών της πρόσληψης τροφής, ξεκινώντας από την ψυχογενή ανορεξία. Στόχος είναι η ενημέρωση γύρω από το σοβαρό αυτό πρόβλημα και η καλύτερη κατανόηση του ίδιου του ανθρώπου, που μάχεται με τον ίδιο τον εαυτό του διαμέσου του φαγητού.
Τι είναι η ψυχογενής ανορεξία;
Η ψυχογενής (ή νευρική ή νευρογενής) ανορεξία είναι μία ιδιαίτερα σοβαρή διαταραχή που χαρακτηρίζεται από τη δραστική μείωση της τροφής που λαμβάνει το άτομο, τον κυρίαρχο φόβο μήπως πάρει βάρος (ακόμα κι όταν το βάρος του είναι πολύ χαμηλότερο από το «φυσιολογικό») και την στρεβλή εικόνα που έχει για το σώμα του. Ειδικότερα, το άτομο περιορίζει και καταργεί από τη διατροφή του οτιδήποτε θεωρεί παχυντικό ή / και απειλητικό για το βάρος του – ουσιαστικά, σχεδόν τα πάντα. Ο έντονος φόβος μήπως πάρει βάρος και η απέχθεια που νιώθει για το σώμα του κάνουν το άτομο να νιώθει έντονο άγχος για το φαγητό και για τα γεύματα, ειδικά όταν αυτά γίνονται παρουσία άλλων ανθρώπων. Ταυτόχρονα όμως, το μοναδικό πράγμα που σκέφτεται κάθε στιγμή της ημέρας, είναι τι μπορεί και τι δεν μπορεί να φάει, πώς θα αντισταθμίσει αυτά (τα ελάχιστα) που θα φάει, πώς θα δικαιολογήσει στους άλλους το ελάχιστο ή και καθόλου που θα φάει, πόσες θερμίδες έχει το φαγητό του, πόσες θερμίδες έχει καταναλώσει και πόσες έχει κάψει μέχρι στιγμής μέσα στην ημέρα, κλπ. Όλες αυτές οι σκέψεις είναι τόσο κυρίαρχες, που εμποδίζουν τελικά το άτομο να έχει κοινωνικό χρόνο με τους φίλους και την οικογένειά του ή να εντρυφήσει σε δραστηριότητες που μέχρι πρότινος απολάμβανε. Η ζωή του, μέρα και νύχτα, γίνεται ένας αδιάκοπος αγώνας για απώλεια βάρους.
Το πρόβλημα εδώ είναι πως ο αγώνας αυτός δεν σταματάει, ακόμα κι όταν το άτομο επιτύχει το λεγόμενο «ιδανικό» ή «φυσιολογικό» βάρος, όπως αυτό ορίζεται διεθνώς με βάση τον Δείκτη Μάζας Σώματος (Body Mass Index). Αυτό συμβαίνει διότι, πέραν του έντονου φόβου του ατόμου μήπως πάρει βάρος και της αίσθησης που έχει ότι πολλές κατηγορίες τροφών είναι απειλητικές για το βάρος του, το άτομο διατηρεί μία εντελώς στρεβλή εικόνα για το σώμα του. Έτσι, παρ’ ότι αντικειμενικά είναι εξαιρετικά αδύνατο, παρ’ ότι μπορεί να έχει φθάσει να αγοράζει ρούχα από καταστήματα παιδικής ένδυσης (διότι τα νούμερα των ενηλίκων δεν του κάνουν πλέον), παρ’ ότι το νούμερο στη ζυγαριά μειώνεται διαρκώς, όταν κοιτάζεται στον καθρέπτη «βλέπει» μία εικόνα τελείως διαφορετική από αυτή που βλέπουν όλοι οι υπόλοιποι (όπως πολύ χαρακτηριστικά φαίνεται στην εικόνα που συνοδεύει το κείμενο). Συχνά θα χαρακτηρίσει το σώμα του/της «χοντρό» ή θα πει πως «πρέπει να χάσω λίγο ακόμα στην κοιλιά/μέση/πόδια/γλουτούς, κλπ». Είναι κυριολεκτικά αδύνατο να δει τον εαυτό του όπως πραγματικά είναι.
Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι με ψυχογενή ανορεξία, δεν πεινάνε – σαν να έχουν κάτι που τους κόβει την όρεξη, εξ’ ου και η ονομασία της διαταραχής. Αυτό, είναι πέρα για πέρα εσφαλμένο. Οι άνθρωποι με ψυχογενή ανορεξία πεινάνε (τουλάχιστον στα πρώτα στάδια της διαταραχής), όπως θα πεινούσε κάθε άνθρωπος που μένει νηστικός για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όμως για άλλη μία φορά, ο φόβος τους μήπως παχύνουν είναι τόσο σαρωτικός, που υπερνικά ακόμα και το βιολογικό ένστικτο της επιβίωσης.
Τύποι Ψυχογενούς Ανορεξίας
Υπάρχουν δύο τύποι ψυχογενούς ανορεξίας: στον περιοριστικό τύπο, το άτομο αδυνατίζει περιορίζοντας τον αριθμό των θερμίδων που καταναλώνει με τα γεύματά του. Εδώ θα το δούμε να κάνει ακραίες δίαιτες, να υιοθετεί συγκεκριμένα διατροφικά μοτίβα όπως χορτοφαγία ή ωμοφαγία (όπου επιτρέπεται η κατανάλωση μόνο τροφών «φυσικών», όπως μας δίνονται από την φύση, χωρίς καμία περαιτέρω επεξεργασία, π.χ. ξηροί καρποί, φρέσκα λαχανικά και φρούτα, νερό, κλπ) ή να κάνει υπερβολική γυμναστική (πολλές ώρες μέσα στην ημέρα). Στον βουλιμικό τύπο της ανορεξίας, η μείωση του βάρους εξασφαλίζεται διαμέσου του εμετού ή της χρήσης καθαρτικών και διουρητικών αμέσως μετά το κάθε γεύμα.
Ενδείξεις και Συμπτώματα της Ψυχογενούς Ανορεξίας
Ένα από τα πολλά προβλήματα που ενέχουν στην έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της ψυχογενούς ανορεξίας είναι το γεγονός ότι το άτομο εφευρίσκει διαρκώς δικαιολογίες και τρόπους για να ξεγελάσει τους άλλους, καταφέρνοντας έτσι να μην κινεί υποψίες προς αυτή την κατεύθυνση. Έτσι, ειδικά στην έναρξη της διαταραχής, μπορεί να αποφεύγει γεύματα δηλώνοντας πως έχει δουλειά ή ότι δεν προλαβαίνει, ότι έχει πονοκέφαλο, ότι πονάει το στομάχι του, ότι δεν έχει όρεξη, ότι θα φάει έξω, κλπ. Παράλληλα, σπεύδει να διασκεδάσει τυχόν ανησυχίες που εκφράζονται σχετικά με το βάρος του, λέγοντας π.χ. ότι δεν έχει χάσει πολλά κιλά, ότι δεν είναι τίποτα – απλώς περνάει μία περίοδο που δεν έχει όρεξη για φαγητό, ότι έχει άγχος, κλπ. Οι ενδείξεις και τα συμπτώματα, που θα πρέπει να κινητοποιήσουν το ίδιο το άτομο αλλά κυρίως τον περίγυρό του αφορούν τόσο τη συμπεριφορά του ατόμου όσο και την εμφάνισή του:
- Εμμονή με τις θερμίδες, την περιεκτικότητα των τροφών σε λίπος και τη διατροφή γενικότερα: Διαβάζει αναλυτικά τις ετικέτες των τροφίμων, μετράει και ζυγίζει τις ποσότητες που θα φάει, διαβάζει βιβλία για δίαιτες, υπολογίζει θερμίδες.
- Ενασχόληση με το φαγητό: σκέφτεται μόνο αυτό. Μαγειρεύει για τους άλλους (αλλά δεν τρώει και το ίδιο), συλλέγει συνταγές, διαβάζει περιοδικά με συνταγές.
- Προσποιείται ότι τρώει ή λέει ψέματα για το τι έφαγε: κρύβει φαγητό, παίζει με το φαγητό στο πιάτο, πετάει φαγητό προκειμένου να μην το φάει, λέει ψέματα για να αποφύγει γεύματα.
- Μυστικοπάθεια αναφορικά με το φαγητό ή περίεργες διατροφικές τελετουργίες: αρνείται να φάει με άλλους ή σε δημόσιους χώρους, κόβει το φαγητό σε μικροσκοπικά κομματάκια και με αργές κινήσεις, μασάει και φτύνει το φαγητό, θέλει να τρώει μόνο σε συγκεκριμένο πιάτο.
- Συνεχίζει τη δίαιτα παρ’ ότι έχει χάσει βάρος: ακολουθεί κάποια πολύ αυστηρή δίαιτα, καταναλώνει μόνο τροφές με πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες, διακρίνει τις τροφές σε καλές και κακές και αποφεύγει τις τελευταίες σε βαθμό πλήρους κατάργησης από τη διατροφή του.
- Εμμονή με το σώμα του: ζυγίζεται πολύ συχνά, ίσως και καθημερινά. Επιθυμεί να βλέπει μόνο μείωση του βάρους, ενώ έστω και λίγα γραμμάρια παραπάνω από την προηγούμενη μέτρηση μπορεί να το ωθήσουν σε περαιτέρω νηστεία, άσκηση ή κατάχρηση καθαρτικών, προκειμένου να «επανέλθει» το βάρος εκεί που επιθυμεί.
- Στρεβλή εικόνα σώματος: όπως προαναφέρθηκε, νιώθει παχύ ή «πολύ χοντρό» σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος.
- Δραστική (ή και δραματική) απώλεια βάρους, η οποία σημειώνεται απότομα, γρήγορα και χωρίς να υπάρχει κάποια οργανική αιτιολογία.
- Πλήρης άρνηση του χαμηλού του βάρους. Προσπαθεί να κρύψει την αδυναμία κάτω από ρούχα μεγαλύτερου μεγέθους, ή φορώντας πολλά ρούχα μαζί. Αν πρέπει να ζυγιστεί ενώπιον άλλου, μπορεί να πιει νωρίτερα πολύ νερό, προκειμένου να αποκρύψει το πραγματικό του βάρος.
- Ψυχαναγκαστική ενασχόληση με την σωματική άσκηση, αεροβικού τύπου (που «καίει» θερμίδες): μπορεί να συνεχίζει την γυμναστική ακόμα κι αν έχει κάποιο τραυματισμό, αν είναι άρρωστο ή αν έχει κακοκαιρία. Η άσκηση διαρκεί αρκετές ώρες, υπερβαίνοντας τα όρια που προβλέπονται για την φυσιολογική και υγιή εξάσκηση σε καθημερινή βάση, ενώ εντείνεται ακόμα περισσότερο αν το άτομο νιώσει πως έχει καταναλώσει μεγάλες ποσότητες φαγητού ή ότι έφαγε κάτι «κακό».
- Μπορεί να γίνεται χρήση καθαρτικών, διουρητικών και χαπιών δίαιτας: συνήθως η χρήση τους γίνεται κρυφά από τους άλλους.
- Εμετός μετά το γεύμα: μετά το γεύμα, ή και στη διάρκεια αυτού, το άτομο μπορεί να εξαφανίζεται ή να πηγαίνει στην τουαλέτα. Για να μην υποψιαστεί κανείς, μπορεί να αφήσει τη βρύση ανοιχτή και να χρησιμοποιεί στοματικά διαλύματα ή καραμέλες.
Ποια είναι τα αίτια της Ψυχογενούς Ανορεξίας;
Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση δεν είναι ούτε απλή, ούτε εύκολη. Πρόκειται για μία περίπλοκη διαταραχή, τα αίτια της οποίας μπορεί να κρύβονται σε ένα συνδυασμό κοινωνικών / πολιτισμικών, οικογενειακών, ψυχολογικών και βιολογικών παραγόντων. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η ψυχογενής ανορεξία, όπως και όλες οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, δεν έχει να κάνει με την τροφή καθεαυτή. Όλες αυτές οι συμπεριφορές είναι συμπτώματα βαθύτερων προβλημάτων όπως η κατάθλιψη, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η δυσκολία έκφρασης των συναισθημάτων, η μοναξιά, η ανασφάλεια, η τελειομανία ή η ανάγκη για έλεγχο. Για αυτά και άλλα προβλήματα, κάποιοι άνθρωποι εμφανίζουν ψυχογενή ανορεξία ως μέσον ικανοποίησης μίας ανάγκης: για παράδειγμα, η αίσθηση ότι δεν ελέγχουν την ζωή τους καλύπτεται με τον απόλυτο έλεγχο επί της τροφής, ενώ η δυσκολία διαχείρισης μίας συναισθηματικής έντασης κρύβεται κάτω από τη διαρκή σκέψη για το φαγητό, τις θερμίδες και τα κιλά.
Συχνά, άνθρωποι με ψυχογενή ανορεξία χαρακτηρίζονται από τελειομανία, είναι τα «καλά» παιδιά της οικογένειας που κάνουν πάντα ό,τι τους πουν, προσπαθούν να είναι καλοί σε όλα και θέλουν να ευχαριστούν τους άλλους. Παρά το ήρεμο εξωτερικό περίβλημα, μέσα τους μπορεί να νιώθουν αβοήθητοι, ανεπαρκείς και άχρηστοι. Στα δικά τους, υπερβολικά αυστηρά μάτια, όχι μόνο δεν είναι τέλειοι, είναι εντελώς αποτυχημένοι. Οι πιέσεις του πολιτισμικού πλαισίου, που προάγει την ομορφιά και το αδύνατο σώμα, συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό, χωρίς ωστόσο να αρκούν από μόνες τους για την εκδήλωση της διαταραχής. Φυσικά, σημαντικός είναι ο ρόλος και της οικογένειας: ένα περιβάλλον που πιέζει διαρκώς το κορίτσι να είναι λεπτό και όμορφο για να το αγαπήσουν οι άλλοι, που στέλνει υποχρεωτικά το κορίτσι σε δραστηριότητες που απαιτούν λεπτό σώμα, όπως μπαλέτο ή ρυθμική γυμναστική, που είναι επικριτικό ή δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στην ομορφιά και το λεπτό σώμα, μπορεί να συμβάλλει στην εμφάνιση ψυχογενούς ανορεξίας στο παιδί. Κάποιοι επιστήμονες έχουν επισημάνει και την βιολογική προδιάθεση για ψυχογενή ανορεξία: αν ένας συγγενής πάσχει από την ίδια διαταραχή, τότε το κορίτσι φέρει 10-20 φορές περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσει ανορεξία σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό.
Η ψυχογενής ανορεξία είναι μία ψυχική πάθηση που εκδηλώνεται κυρίως σε κορίτσια ηλικίας 10-24 ετών, χωρίς να αποκλείεται η εκδήλωση της πάθησης σε αγόρια, καθώς και σε γυναίκες και άνδρες ηλικίας 24 -39 ετών. Είναι επίσης η ψυχική πάθηση με το υψηλότερο ποσοστό πρόωρης θνησιμότητας έναντι όλων των άλλων ψυχικών παθήσεων. Οι οργανικές συνέπειες για τον πάσχοντα είναι πολλές και είναι αυτές που παρατηρούνται σε περιπτώσεις υποσιτισμού: μείωση της ενεργητικότητας, ατονία, ζαλάδες, λιποθυμικές τάσεις, τριχόπτωση, αυξημένη τριχοφυΐα στο πρόσωπο (λόγω ορμονικών διαταραχών), αλλαγές στο χρώμα του δέρματος, υποθερμία, υπόταση, αμηνόρροια, δυσκοιλιότητα, εγκεφαλική ατροφία, πρώιμη οστεοπόρωση, κλπ. Οι περισσότερες από αυτές τις συνέπειες είναι αναστρέψιμες, με εξαίρεση την οστεοπόρωση και την εγκεφαλική ατροφία.
Τι να κάνω;
Αν διαβάζοντας το κείμενο υποψιάζεστε ότι κάποιος δικός σας άνθρωπος μπορεί να πάσχει από ψυχογενή ανορεξία, το χειρότερο που μπορείτε να κάνετε είναι να τον προσεγγίσετε με δηλώσεις του τύπου «θα πεθάνεις αν δεν φας» ή με πιέσεις για να φάει. Όχι μόνο δεν θα σας ακούσει, αλλά μπορεί και να επιδεινώσετε την κατάσταση. Η ανορεξία δεν είναι ένα πρόβλημα που λύνεται με μία τιμωρία, μία απειλή ή μία υπόδειξη. Όπως σε κάθε άλλη ψυχική διαταραχή ή πρόβλημα, για να μπορέσει να βοηθηθεί ουσιαστικά ο άνθρωπος με ψυχογενή ανορεξία, πρέπει πρώτα να συνειδητοποιήσει ο ίδιος ότι έχει πρόβλημα και πως του είναι αδύνατο να το διαχειριστεί μόνος του. Αυτό από μόνο του δεν είναι απλό, ούτε «λογικό»: είναι τέτοιος ο φόβος του μήπως πάρει κιλά, που κυριολεκτικά εκτοπίζει και ακυρώνει κάθε επιχείρημα υπέρ της υγείας του. Ο άνθρωπός σας χρειάζεται υποστήριξη, κατανόηση, υπομονή, αγάπη, ένα πρότυπο υγιεινής διατροφής και ζωής και, κυρίως, την καθοδήγηση μίας ομάδας ειδικών που θα φροντίσουν για την οργανική και την ψυχική του υγεία. Για πληροφορίες, συμβουλές και περαιτέρω στήριξη για όλες τις διαταραχές πρόσληψης τροφής μπορείτε να επικοινωνήσετε, είτε με κάποιον εξειδικευμένο σύμβουλο ψυχικής υγείας ή με αρμόδιους φορείς, όπως το Ελληνικό Κέντρο Διατροφικών Διαταραχών (http://www.hcfed.gr/) ή την μη-κερδοσκοπική εταιρεία ΑΝΑΣΑ (http://www.anasa.com.gr/main.htm).
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Sullivan, P. (1995). Mortality in Anorexia Nervosa. American Journal of Psychiatry, 152 (7), 10731074.
Casper, Regina C., & Davis, John M. (1977), On the course of anorexia nervosa, The American Journal of Psychiatry, Vol 134(9), 974-978.
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5 (2013). The American Psychiatric Association.
Sidiropoulos, M. (2007). Anorexia Nervosa: The Physiological Consequences of starvation and the need for primary prevention efforts. McGill Journal of Medicine, January (10)1.
