5.400.000 είναι ο αριθμός των αποτελεσμάτων που δίνει το Google αν στο πεδίο της αναζήτησης βάλουμε τις λέξεις Κατάθλιψη, Ελλάδα. Τίτλοι άρθρων όπως «Χτυπάει κόκκινο η κατάθλιψη στην Ελλάδα», «Βαριά κατάθλιψη 12 στους 100 Έλληνες» και «Εθνική νόσος η κατάθλιψη» είναι ενδεικτικοί της κατάστασης που κυριαρχεί στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, η οποία έρχεται να επιβεβαιωθεί και από τις επιδημιολογικές μελέτες των αρμόδιων φορέων του κράτους. Φυλλάδια, εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού, τηλεοπτικά σποτ με «επώνυμους» Έλληνες, άρθρα και ειδικά αφιερώματα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού για αυτή τη ψυχική διαταραχή, που φαίνεται να πλήττει το 10% του πληθυσμού σε διεθνές επίπεδο. Μεταφράζοντας σε απλά λόγια αυτό το ποσοστό, ένας στους δέκα ανθρώπους θα εμφανίσει κάποια στιγμή στη ζωή του κατάθλιψη. Ο άνθρωπος αυτός μπορεί να είναι φίλος μας, παιδί μας, γονιός μας, σύντροφός μας, γνωστός μας από τη δουλειά, δάσκαλος ή δασκάλα του παιδιού μας, συμφοιτητής, συγγενής, στενός συνεργάτης μας ή γείτονας.

Τι εννοούμε με τον όρο «κατάθλιψη»;

«Κάποτε έκλαιγα αλλά ούτε αυτό δεν μπορώ πια να κάνω. Δεν με ενδιαφέρουν οι άνθρωποι. Δεν αποφασίζω. Δεν τρώω. Δεν κοιμάμαι. Δεν σκέφτομαι. Δεν μπορώ να ξεπεράσω την μοναξιά μου. Τον φόβο μου. Την αηδία μου. Είμαι χοντρή. Δεν μπορώ να γράψω. Δεν μπορώ να αγαπήσω. Γοργά προχωρώ προς τον Θάνατο. Δεν μπορώ να είμαι μόνη. Δεν μπορώ να είμαι με άλλους.» (Sarah Kane, «4:48, Ψύχωση»)

Στα εγχειρίδια ψυχοπαθολογίας, η κατάθλιψη ορίζεται ως μία πολύ δυσάρεστη συναισθηματική διάθεση, που χαρακτηρίζεται από μία κατάσταση παθολογικής (έντονης και παρατεταμένης) θλίψης, συνοδευόμενης από έλλειψη αυτοεκτίμησης και αυτό-περιφρόνηση και από την επώδυνη επίγνωση της επιβράδυνσης των νοητικών, ψυχοκινητικών και οργανικών διαδικασιών. Κεντρικά χαρακτηριστικά της είναι η τάση του ανθρώπου να ξεσπά συχνά σε κλάματα (ή να έχει φθάσει σε σημείο που να μην μπορεί καν να κλάψει), να νιώθει έντονες ενοχές και να κατηγορεί τον εαυτό του για διάφορα γεγονότα της ζωής του, η έλλειψη ενδιαφέροντος για ό,τι συμβαίνει γύρω του αλλά και η έλλειψη ευχαρίστησης (ανηδονία) στην καθημερινότητά του, ένα κυρίαρχο αίσθημα κόπωσης, άγχος, απώλεια βάρους (ή και αύξηση της όρεξης), υπερυπνία ή αϋπνία και, σε βαριές περιπτώσεις, αυτοκτονικός ιδεασμός και απόπειρα αυτοκτονίας.

Φυσικά, σε όλους μας συμβαίνουν δυσάρεστα γεγονότα που μπορεί να μας προκαλέσουν θλίψη, άγχος, ανησυχία, φόβους, ακόμα και απόγνωση ή αίσθημα αβοηθησίας, όπως για παράδειγμα όταν πεθαίνει ένας αγαπημένος μας άνθρωπος ή όταν βιώνουμε μία βαθύτατη απώλεια (ανεργία, διαζύγιο, αλλά και «θετικά» γεγονότα, όπως η γέννηση ενός παιδιού ή ο γάμος, που επίσης θεωρούνται ως απώλειες, στον βαθμό που καλούμαστε να αποχαιρετίσουμε μία πρότερη κατάσταση και να προσαρμοστούμε σε νέες συνθήκες ζωής).

Σύμφωνα με τον Freud, η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών καταστάσεων είναι ότι, σε μία φυσιολογική αντίδραση πένθους, ο άνθρωπος βιώνει τον κόσμο ως συρρικνωμένο (γιατί, π.χ. έχει χάσει ένα σημαντικό για αυτόν πρόσωπο), ενώ στην κατάθλιψη νιώθει πως έχει χάσει ένα κομμάτι του ίδιου του εαυτού του. Ενώ στο πένθος ο ψυχικός πόνος έρχεται σε κύματα κάθε φορά που θυμόμαστε το αγαπημένο πρόσωπο, με τις ενδιάμεσες περιόδους να λειτουργούμε φυσιολογικά, στην κατάθλιψη ο πόνος είναι μόνιμος και μας μουδιάζει, μας απονεκρώνει. Επιπλέον, υπάρχει μία «ποσοτική» διαφορά μεταξύ αυτών των δύο καταστάσεων: Στην κατάθλιψη τα συμπτώματα, που θα δούμε στην συνέχεια, εμμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και τελικά, παρεμβαίνουν στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος μοιάζει σαν να έχει «βουλιάξει» στη θλίψη και την απόγνωση.

Συμπτώματα της Κατάθλιψης

«…Σαν μ’ αρπάχθηκε η χαρά / που εχαιρόμουν μια φορά / έτσι σε μίαν ώρα… / μες σ’ αυτήν τη χώρα / όλα αλλάξαν τώρα! Κι από τότε που θρηνώ / το ξανθό και γαλανό / και ουράνιο φως μου, / μετεβλήθει εντός μου / και ο ρυθμός του κόσμου.»  Γ. Βιζυηνός

Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της κατάθλιψης και ταυτόχρονα, αυτό που σπανίως γίνεται φανερό στον περίγυρο, είναι πως ο άνθρωπος που πάσχει από κατάθλιψη, υποφέρει. Οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνει προς τα έξω – μέσα από την συμπεριφορά του και τα λόγια του – αυτόν τον μεγάλο εσωτερικό πόνο, δηλαδή τα συμπτώματα της κατάθλιψης, διαφέρουν σε κάθε άτομο και μπορεί να είναι ακόμα και διαμετρικά αντίθετα ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες. Σε γενικές γραμμές, θα δούμε έναν άνθρωπο που, είτε συγκινείται πολύ εύκολα και με το παραμικρό ερέθισμα, είτε αδυνατεί πλήρως να κλάψει. Υπάρχει μία διαρκής κούραση και εξάντληση, ειδικά τις πρώτες πρωινές ώρες, ενώ σε όλη τη διάρκεια της ημέρας δυσκολεύεται να θυμηθεί, να σκεφτεί, να πάρει αποφάσεις, να συγκεντρωθεί, να δράσει, να πάρει πρωτοβουλίες, να προγραμματίσει για το μέλλον – ακόμα κι αν αυτό αφορά το τι θα φορέσει αύριο στη δουλειά, ή τι θα μαγειρέψει για το σπίτι. Ο ύπνος είναι κακός: μπορεί να διαταράσσεται από όνειρα και σκέψεις, να υπάρχει αϋπνία ή και το αντίθετό της, να κοιμάται ασυνήθιστα πολλές ώρες («βρίσκω καταφύγιο στον ύπνο», «θέλω να κοιμηθώ και να μην ξυπνήσω ποτέ»). Κυρίαρχη είναι η αίσθηση της ματαιότητας, ενός απέραντου κενού, όπου τίποτα στη ζωή δεν έχει πλέον νόημα και καμία χαρά δεν είναι ικανή να προκαλέσει το ενδιαφέρον του. Κυριαρχεί μία μόνιμα υφέρπουσα ανηδονία, που εκδηλώνεται με την πλήρη αδιαφορία για οτιδήποτε θετικό μπορεί να υπάρχει στη ζωή του: τα παιδιά του, μία όμορφη ημέρα, μία συνάντηση με φίλους, ένα τραγούδι, μία ωραία ταινία – όλα παρακάμπτονται, είναι ανούσια. «Δεν ξέρω πώς να σκοτώσω τις ατελείωτες ώρες της ημέρας», γράφει χαρακτηριστικά η Πηνελόπη Δέλτα στο Παραμύθι χωρίς Όνομα.

Η κατάθλιψη, αυτή η «ανικανότητα σύλληψης κάποιου μέλλοντος», σύμφωνα με τον R. May, αδειάζει κυριολεκτικά τον άνθρωπο από αυτή την ζωτική ορμή για ζωή, που μας κάνει να προσανατολιζόμαστε στο μέλλον. Ο άνθρωπος που πάσχει από κατάθλιψη αναμασά γεγονότα του παρελθόντος, κατηγορεί τον εαυτό του για το οτιδήποτε του έχει συμβεί, έχει έντονες τύψεις, νιώθει άχρηστος, ανίκανος, αποτυχημένος, «ένα τίποτα, ένα σκουπίδι». Παύει να ενδιαφέρεται για την εμφάνισή του, την υγιεινή του, το σώμα του. Αδιαφορεί πλήρως για οτιδήποτε απολάμβανε μέχρι πρότινος. Η σεξουαλική διάθεση και επιθυμία είναι ελαττωμένη ή και μηδενική. Αυτή η αίσθηση της ματαιότητας, του εσωτερικού κενού, η έλλειψη αυτοεκτίμησης και ο μόνιμος εσωτερικός πόνος, μπορεί τελικά να οδηγήσουν (σε βαριές περιπτώσεις) σε αυτοκαταστροφικές ιδέες και συμπεριφορές. «Κι όπως κυλά στα βάθη του κενού μου, σαν άστρο φλογερό στον άξονά του, δε νιώθω πια να ζει παρά το Νου μου, στην Απεραντοσύνη του Θανάτου», γράφει ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης στο ποίημα Θάνατος. Ιδέες αυτοκτονίας καταλαμβάνουν τα 2/3 των ανθρώπων με κατάθλιψη, ενώ ένα ποσοστό 10-15 % θα επιχειρήσει απόπειρα αυτοκτονίας.

Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε, η κλινική εικόνα της κατάθλιψης δεν είναι ίδια σε όλους τους ανθρώπους. Έτσι, πολλές φορές δεν θα συναντήσουμε αυτή την εικόνα της βαθιάς μελαγχολίας, αλλά έναν άνθρωπο που ζει και εργάζεται κανονικά, χωρίς να δείχνει τίποτα στο περίγυρό του: μία μάσκα κρύβει επιμελώς την εσωτερική του απόγνωση. Άλλες φορές εκδηλώνεται με έντονη σωματοποίηση των συμπτωμάτων: πονοκέφαλοι, πόνοι στο στομάχι, ταχυκαρδίες, ζαλάδες, διάφοροι άλλοι πόνοι στο σώμα, έντονη εφίδρωση, είναι ορισμένα μόνο στοιχεία που μπορεί να υποδηλώνουν ένα βαρύτατο και δυσβάσταχτο εσωτερικό άγχος και μία τεράστια, ανείπωτη αγωνία. Άλλες πάλι φορές, εκδηλώνεται μέσα από την συμπεριφορά ενός ανθρώπου που κάνει κατάχρηση ουσιών ή/και οινοπνεύματος, που προβαίνει σε παρορμητικές ενέργειες υψηλού κινδύνου, είναι εξαιρετικά ευερέθιστος και σε μόνιμο εκνευρισμό.

Η Κατάθλιψη στα Δύο Φύλα

Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε πως η κατάθλιψη είναι κυρίως «γυναικεία» υπόθεση. Αυτό οφειλόταν σε ποικίλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα το γεγονός πως οι γυναίκες μιλούν ευκολότερα για τα συναισθήματά τους, αναζητούν πιο εύκολα την βοήθεια ενός ειδικού και, γενικότερα, είναι σε μεγαλύτερη επαφή με τον εσωτερικό ψυχισμό τους. Πρόσφατες έρευνες όμως έδειξαν πως άνδρες και γυναίκες υποφέρουν εξίσου από την κατάθλιψη, με τα ποσοστά να είναι περίπου ίδια και για τα δύο φύλα. Το πρόβλημα, όσον αφορά την κατάθλιψη στους άνδρες, είναι πως σπανίως αναγνωρίζεται εγκαίρως από τους ίδιους, την οικογένεια ή τους γιατρούς και τους ειδικούς ψυχικής υγείας, διότι συγκαλύπτεται κάτω από άλλες καταστάσεις και άλλου είδους συμπτωματολογία σε σχέση με αυτή που παρατηρείται στις γυναίκες. Έτσι, ενώ στις γυναίκες κυριαρχούν τα συμπτώματα της μελαγχολίας και της δυσθυμίας, στους άνδρες παρατηρούνται συμπεριφορές όπως κατάχρηση οινοπνεύματος ή άλλων ουσιών, εκνευρισμός και ευερεθιστότητα, προβλήματα με τη δουλειά, θυμός και επικίνδυνες ή ριψοκίνδυνες συμπεριφορές. Μάλιστα, πρόσφατα ερευνητικά ευρήματα επισημαίνουν αναφορικά με την σεξουαλική επιθυμία ότι πολλές φορές, οι άνδρες με κατάθλιψη μπορεί να έχουν την ίδια ή και μεγαλύτερη συχνότητα σεξουαλικών επαφών, με τη διαφορά ότι δεν αντλούν από αυτές την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση που αντλούσαν στο παρελθόν.

Όσον αφορά τον αυτοκτονικό ιδεασμό και εδώ παρατηρείται μία αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ των δύο φύλων: Ενώ είναι τρεις φορές περισσότερες οι γυναίκες από τους άνδρες που θα επιχειρήσουν να αυτοκτονήσουν, είναι τέσσερις φορές περισσότεροι οι άνδρες από τις γυναίκες που τελικά θα επιτύχουν στην απόπειρα αυτοκτονίας. Κι αυτό διότι, οι περισσότεροι άνδρες που αποφασίζουν να αυτοκτονήσουν επιλέγουν πιο «αποτελεσματικούς και δραστικούς» τρόπους αυτοκτονίας, όπως ο αυτοπυροβολισμός ή ο απαγχονισμός, ενώ οι γυναίκες επιλέγουν λιγότερο δραστικά μέσα, όπως η κατανάλωση μεγάλης ποσότητας χαπιών.

Τα Αίτια της Κατάθλιψης

Τα αίτια της κατάθλιψης είναι μία μεγάλη θεματική που υπερβαίνει τα όρια και τον σκοπό του παρόντος κειμένου. Χάρην συντομίας ας περιοριστούμε στο γεγονός πως δεν υπάρχει ένα και μοναδικό, συγκεκριμένο και απτό, αίτιο που να εξηγεί πλήρως την εμφάνιση της κατάθλιψης σε έναν άνθρωπο. Μεταξύ των πολυάριθμων παραγόντων που συμμετέχουν στην εκδήλωση της νόσου συναντάμε παράγοντες γενετικούς (κληρονομικότητα), βιολογικούς (προϋπάρχουσες ασθένειες που μπορεί να προκαλέσουν κατάθλιψη, κάποια φάρμακα που λαμβάνει το άτομο για προβλήματα της υγείας του, κατάχρηση οινοπνεύματος ή ναρκωτικών ουσιών, αλλά και ο ρόλος συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο) και ψυχοκοινωνικούς (απώλειες κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, όπως κακοποίηση ή θάνατος γονέα, αγχογόνα γεγονότα της ζωής, όπως η ανεργία ή το διαζύγιο, αλλά και η ίδια η προσωπικότητα του ανθρώπου), που ενθαρρύνουν ή εμπλέκονται στην εμφάνιση κατάθλιψης.

Αντιμετώπιση και Θεραπεία

Η κατάθλιψη είναι μία ψυχική νόσος που θεραπεύεται. Οι θεραπείες που διατίθενται σήμερα είναι πολλές και προέρχονται τόσο από τον χώρο της ιατρικής και της φαρμακολογίας, όσο και από τον χώρο της ψυχοθεραπείας. Η επιλογή της κατάλληλης θεραπείας θα εξαρτηθεί από την εκτίμηση που θα γίνει για την κατάσταση του πάσχοντα. Η σύγχρονη τάση είναι υπέρ της συνδυαστικής χρήσης φαρμακευτικής αγωγής και ψυχοθεραπείας. Η φαρμακευτική αγωγή θα βοηθήσει στην άμεση ανακούφιση του ανθρώπου από τα συμπτώματα και στην κινητοποίησή του, προκειμένου να φθάσει στο γραφείο του ψυχοθεραπευτή, όπου θα επιχειρηθεί η εις βάθος διερεύνηση των αιτιών που οδήγησαν τον άνθρωπο στην κατάθλιψη και η υιοθέτηση αποτελεσματικότερων τρόπων διαχείρισης των προβλημάτων της ζωής. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την πορεία, παίζει το οικείο περιβάλλον του πάσχοντα, που πρέπει να χαρακτηρίζεται από υποστήριξη, αγάπη, ενδιαφέρον, καλή γνώση γύρω από την φύση και τη θεραπεία της κατάθλιψης και στενή συνεργασία με τους ειδικούς της θεραπευτικής ομάδας.

Δυστυχώς, δύο στους τρεις ανθρώπους που τελικά αυτοκτονούν, φαίνεται πως έχουν συμβουλευτεί κάποιο γιατρό μέσα στον προηγούμενο μήνα για κάποιο σωματικό του σύμπτωμα, ενώ ένας στους δύο έχει μιλήσει στο περιβάλλον του για την πρόθεσή του την εβδομάδα που προηγήθηκε της απόπειρας. Τι συνέβη; Γιατί δεν διερευνήθηκε περισσότερο το αίτημά τους, ανεξαρτήτως της μορφής που αυτό είχε; Δεν τους πήραν «στα σοβαρά», θεωρώντας πως απλώς ειπώθηκε κάτι πάνω στη συζήτηση; Ή μήπως θεώρησαν πως το λέει «έτσι» και πώς δεν πρόκειται να προχωρήσει στην πράξη; Πολλές οι πιθανές απαντήσεις και μάταιη η αναζήτηση «ενόχου». Εκείνο που είναι σημαντικό και οφείλουμε να κρατήσουμε από αυτά τα στατιστικά στοιχεία είναι πως, πολύ συχνά υπάρχει μία νύξη, μία φράση, μία ένδειξη ότι ο άνθρωπός μας βρίσκεται σε κίνδυνο. Ίσως είναι ο τρόπος που επιλέγει για να ζητήσει βοήθεια. Ας είμαστε λοιπόν ευαισθητοποιημένοι σε αυτά τα άρρητα μηνύματα που δεχόμαστε κι ας είμαστε ανοιχτοί στο να ρωτήσουμε ευθέως τον άλλο αν κάνει τέτοιες σκέψεις. Σε τελική ανάλυση, ποτέ δεν παίρνουμε ελαφρά τη καρδία την νύξη που μας κάνει ένας άνθρωπος ότι σκέφτεται να αυτοκτονήσει. Καλύτερα να αποδειχθεί ότι έχουμε κάνει λάθος, παρά να αφήσουμε έναν άνθρωπο να τερματίσει τη ζωή του.

Τι συμβαίνει στη χώρα μας;

Ακόμα κι αν υποστήριζε κανείς πως η οικονομική κρίση δεν έχει καμία άμεση και ευθεία σχέση με την κατάθλιψη και τον αριθμό των αυτοκτονιών, είναι αδύνατον να παραγνωρίσουμε τα αυξανόμενα ποσοστά αυτοκτονιών στην χώρα μας τα τελευταία τρία χρόνια, καθώς και την αυξανόμενη επίπτωση της κατάθλιψης κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. Η οικονομική κρίση διαμορφώνει τις συνθήκες, οι οποίες ευνοούν την ανάδυση συναισθημάτων απόγνωσης, απαισιοδοξίας, θλίψης, αδιεξόδου, χαμηλής αυτοεκτίμησης και αβοηθησίας. Αυτές οι συνθήκες, σε συνδυασμό με τους άλλους βιολογικούς και γενετικούς παράγοντες, που προαναφέρθηκαν, αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης κατάθλιψης στον ελληνικό πληθυσμό. Από την άλλη πλευρά, τα δραστικά οικονομικά μέτρα που λήφθηκαν (και λαμβάνονται ακόμα), συνοδεύονται από μεγάλες περικοπές σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας και δημόσιας υγείας, αφήνοντας ακάλυπτο και χωρίς επαρκή φροντίδα υγείας (σωματικής και ψυχικής) μεγάλο μέρος του πληθυσμού και ειδικά ανθρώπους που ανήκουν στις «ευάλωτες» κοινωνικές ομάδες.

Επιστρέφοντας στο θέμα της κατάθλιψης στους άνδρες, αξίζει να τονιστεί εδώ ότι η οικονομική κρίση που βιώνουμε στη χώρα μας, κατάφερε ένα καίριο πλήγμα στην εργασιακή ασφάλεια ανδρών ηλικίας 35-50 ετών. Ενώ ένας νεότερος άνδρας πιθανώς να έχει κάποια δυνατότητα να σχεδιάσει με έναν άλλο τρόπο το μέλλον του, ένας άνδρας ηλικίας 40 ετών, που ίσως έχει ήδη οικογένεια και έκανε πρόσφατα οικονομικά «ανοίγματα» προκειμένου να διαμορφώσει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο ζωής για τον ίδιο και την οικογένειά του, νιώθει σήμερα το έδαφος να χάνεται κάτω από τα πόδια του. Αυτό και μόνο αποτελεί σημαντικό παράγοντα επιβάρυνσης της ψυχικής του υγείας. Αν σε αυτό προσθέσουμε την σημασία που έχει η εργασία για τον άνδρα, ως στοιχείο ταυτότητας, κοινωνικής θέσης και αυτοεικόνας, εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε σε τι βαθμό έχει πληγεί ψυχικά ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού μας που, ούτως ή άλλως, φαίνεται να εκφράζει με διαφορετικό τρόπο την καταθλιπτική του κατάσταση.

Στο παρόν κείμενο επιλέχθηκε να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην εικόνα που παρουσιάζει ένας άνθρωπος που πάσχει από κατάθλιψη, παρά στην τυπολογία της νόσου, τα αίτια και τις εναλλακτικές θεραπείες. Με δεδομένη την αυξανόμενη επίπτωση της κατάθλιψης στη χώρα και τα αυξανόμενα περιστατικά επιτυχημένων και μη αποπειρών αυτοκτονίας, είναι πιο σκόπιμη η ευαισθητοποίησή μας στον έγκαιρο εντοπισμό των ανησυχητικών ενδείξεων, παρά η γενικότερη ενημέρωση για τα είδη, τις αιτίες ή τις θεραπείες που προσφέρονται για την κατάθλιψη. Αυτό, άλλωστε, είναι θέμα της ομάδας των ειδικών που θα αναλάβουν τη διάγνωση και την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας. Για περισσότερες πληροφορίες, οδηγίες και συμβουλές μπορείτε να επικοινωνήσετε με το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ www.epipsi.gr), την Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη (1034), ή κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας (ψυχολόγο/ψυχοθεραπευτή ή ψυχίατρο).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία και Πηγές:

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5 (2013). The American Psychiatric Association.

Lisa A. Martin, Harold W. Neighbors, & Derek M. Griffith (2013) The experience of symptoms of depression in men vs women, JAMA Psychiatry, 70 No.10, 1100-1106.

Singleton, N., & Lewis, G., eds. (2003) Better Or Worse: A Longitudinal Study Of The Mental Health Of Adults In Great Britain, National Statistics. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://webarchive.nationalarchives.gov.uk

Schrijvers DL, Bollen J, & Sabbe BG. (2012) The gender paradox in suicidal behavior and its impact on the suicidal process. Journal of Affective Disorders 138 (1-2): 19–26.

Nancy McWilliams. Ψυχαναλυτική Διάγνωση, εκ. ΙΨΥ, 2012.

Ζερβής, Χρήστος. Ψυχοπαθολογία του Ενήλικα, εκδ. Ηλεκτρονικές Τέχνες, 2003.