(Από την ιστοσελίδα του 6ου Δημοτικού Ιωαννίνων!)
Η Μονή Βύλιζας, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, βρίσκεται μεταξύ των χωριών Καλαρρύτες και Ματσούκι και σε δασωμένη πλαγιά του βουνού Κριθάρια, πάνω από την ένωση Ματσουκιώτικου και Καλαρρύτικου. Η επωνυμία Βύλιζα προέρχεται από τη λατινική λέξη vigilo (=φυλάττω, αγρυπνώ) καθώς το μοναστήρι βρίσκεται πραγματικά σε τοποθεσία παρατηρητήριο σε υψόμετρο περίπου 1050 μέτρα.
Κατά την παράδοση η μονή ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα. Το σημερινό κτίσμα είναι μεταβυζαντινό. Το καθολικό κτίστηκε στον τύπο του μονόχωρου ναού με νάρθηκα και απολήγει σε πεντάπλευρη αψίδα. Ανακαινίσθηκε το 1783 σύμφωνα με επιγραφή στην αψίδα του Ιερού. Ο νάρθηκας ανήκει στην αρχική φάση οικοδόμησης ενώ ο εξωνάρθηκας προστέθηκε αργότερα.
Στο εσωτερικό του ναού οι τοιχογραφίες έχουν υποστεί σημαντικές φθορές από την υγρασία. Χρονολογούνται στα 1797 και είναι έργο των Κωνσταντίνου και Στεργίου ιερέων, Χριστοδούλου και Ιωάννου, όπως αναγράφεται στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα σώζονται σε καλύτερη κατάσταση και τοποθετούνται στο τέλος του 17ου αι. – α΄μισό 18ου αι. Στο νεότερο τέμπλο υπάρχουν δεσποτικές εικόνες του 17ου και 18ου αι. Στον περίβολο της Μονής υπάρχουν διάφοροι βοηθητικοί χώροι. Στη Μονή Βύλιζας υπήρχε αξιόλογη βιβλιοθήκη με σημαντικό αριθμό χειρογράφων.
Η μονή έχει φρουριακή κατασκευή, με πολεμίστρες. Υπάρχουν κελιά στη βόρεια και νότια πλευρά, που πλαισιώνουν το καθολικό και την εσωτερική αυλή.
Εκτός περιβόλου βρίσκεται το παρεκκλήσι του Ιωάννη του Προδρόμου. Είναι μικρός μονόχωρος ναός με κοιμητηριακό χαρακτήρα και βρίσκεται βορειανατολικά του καθολικού. Ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες του 1737, έργο των Καλαρρυτινών ζωγράφων Γεωργίου και Στεργίου σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, πιθανόν του 17ου αι. (σε β΄χρήση). Με ένθετο φυτικό διάκοσμο από ελεφαντοστό κοσμείται το βημόθυρο. Νεότερη λιθόκτιστη δεξαμενή με εντοιχισμένη τη χρονολογία 1780 υπάρχει ανατολικά της Μονής.
(Αναλυτικά τα 1280 μέτρα του μονοπατιού σε χάρτη με πληροφορίες GPS εδώ και κάποιες σκέψεις/αντιρρήσεις σχετικά με τον τρόπο που έγινε το “νέο και βελτιωμένο” καλντερίμι εδώ.)