Όσο παράδοξο κι αν φαντάζει εκ πρώτης όψεως, το χιούμορ είναι μία πολύ ενδιαφέρουσα και σοβαρή υπόθεση. Αρκεί να ρίξει κανείς μία ματιά στην καθημερινότητά μας: υπάρχουν θεάματα, φράσεις και περιστατικά, που είναι εκ φύσεως αστεία και προκαλούν το γέλιο μας αλλά είναι κενά περαιτέρω νοήματος, και υπάρχουν κι εκείνα που κρύβουν μέσα τους μεγάλη δόση ευφυΐας και αντιληπτικής οξύτητας, προδίδοντας μία σύνθετη σκέψη και μία διαφορετική πρόσληψη των πραγμάτων.
Το χιούμορ ομορφαίνει τη ζωή μας, εμπλουτίζει τον λόγο μας, σχηματοποιεί αόριστες και ασαφείς έννοιες, μας βοηθάει να κατανοήσουμε και να λύσουμε καλύτερα κάποια προβλήματά μας, προκαλεί γέλιο ή προβληματισμό, αποφορτίζει την εσωτερική μας ένταση, βάζει στην θέση του έναν ανταγωνιστικό συνομιλητή μας και μπορεί (κατά περίπτωση) να υπηρετήσει την καλύτερη επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους.
Από την άλλη πλευρά, μπορεί να αποτελέσει πηγή παρεξηγήσεων και παρανοήσεων, να μας πληγώσει ή να μας κάνει επιθετικούς απέναντι στον άλλον. Παρ’ όλα αυτά, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, επιστήμονες και φιλόσοφοι δεν έχουν συμφωνήσει ακόμα σε έναν κοινά αποδεκτό ορισμό του χιούμορ και των λειτουργιών που αυτό επιτελεί για τον άνθρωπο.
Το βέβαιο είναι ένα: το χιούμορ, σε αντίθεση με το γέλιο, είναι ένα καθαρά ανθρώπινο χαρακτηριστικό, που δεν απαντάται στα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου.
Για παράδειγμα ένα ζώο, που υφίσταται κακοποίηση, μπορεί να αντιδράσει απέναντι στο βίαιο αφεντικό του με δύο τρόπους: είτε να επιτεθεί για να σταματήσει την κακοποίηση, είτε να τραπεί σε φυγή προκειμένου να την αποφύγει. Δεν είναι σε θέση να αφοπλίσει τον επιτιθέμενο με ένα έξυπνο σχόλιο ή να μιμηθεί με ειρωνικό τρόπο το αφεντικό του πίσω από την πλάτη του, προκειμένου να διασκεδάσει το ίδιο.
Πώς και γιατί όμως αναπτύχθηκε στον άνθρωπο; Οι εξελικτικές θεωρίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς (αυτές δηλαδή που μελετούν την αξία που είχε διαχρονικά μία συμπεριφορά μας για την επιβίωση και / ή την αναπαραγωγή του είδους), τονίζουν πως το χιούμορ είναι μία ένδειξη ευφυΐας και μία αρετή, που μεταξύ άλλων, εξασφαλίζει στον άνδρα ερωτικό σύντροφο. Πιο συγκεκριμένα, δεδομένου ότι η γυναίκα ήταν πάντα αυτή που επέλεγε τον σύντροφο βάσει συγκεκριμένων γνωρισμάτων του (υλικοί πόροι για την στήριξη του παιδιού και σωματικές και πνευματικές αρετές για την εξασφάλιση καλών γονιδίων), ο άνδρας ήταν υποχρεωμένος να αναπτύξει ορισμένα χαρακτηριστικά, προκειμένου να ανταγωνιστεί τους υπόλοιπους άνδρες.
Φυσικά δεν μιλάμε εδώ για την ικανότητα απομνημόνευσης ανεκδότων – η αίσθηση του χιούμορ είναι μία ραφιναρισμένη ικανότητα που έχει να κάνει με το να πεις κάτι αστείο την σωστή στιγμή, στους σωστούς ανθρώπους, με τον σωστό τρόπο. Πράγματι λοιπόν, πολλές έρευνες επιβεβαιώνουν σήμερα πως, σε γενικές γραμμές, οι άνδρες «παράγουν» περισσότερο χιούμορ από τις γυναίκες. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως οι γυναίκες δεν έχουν χιούμορ – στατιστικά όμως, οι άνδρες είναι πιο αστείοι από τις γυναίκες.
Επιπλέον, φαίνεται ότι οι άνθρωποι (άνδρες και γυναίκες) που έχουν περισσότερο χιούμορ, έχουν υψηλότερη λεκτική νοημοσύνη ενώ, επιβεβαιώνοντας τις υποθέσεις των εξελικτικών θεωριών, διαπιστώθηκε πως η ικανότητα για χιούμορ μεταφράζεται σε σεξουαλική συμπεριφορά: οι άνθρωποι με περισσότερο χιούμορ δηλώνουν πως έχουν περισσότερους ερωτικούς συντρόφους, έχουν συχνότερες σεξουαλικές επαφές και αρχίζουν να έχουν σεξουαλική δραστηριότητα νωρίτερα στη ζωή.
Πέραν των εξελικτικών θεωριών, που ερμηνεύουν μία από τις πολλές πτυχές της σημασίας που έχει το χιούμορ για τον άνθρωπο, έχουμε τις κλασσικές ψυχολογικές θεωρίες, που αποκαλύπτουν άλλες πλευρές του χιούμορ.
Έτσι, η ψυχαναλυτική θεωρία μας λέει, πως το χιούμορ είναι ένας μηχανισμός άμυνας, μέσω του οποίου το άτομο έχει την ευκαιρία να εκδηλώσει την επιθετικότητά του απέναντι σε άλλα άτομα και να αποδεσμεύσει ψυχική ενέργεια που, σε άλλη περίπτωση, θα παρέμενε απωθημένη στο ασυνείδητο.
Εκεί που οι κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης και επικοινωνίας απαγορεύουν την ευθεία και άμεση επιθετική απόκριση, το άτομο επιλέγει το χιούμορ για να εκφράσει δημόσια τις ανεπίτρεπτες σκέψεις ή επιθυμίες του. Με άλλα λόγια, το χιούμορ έρχεται να συγκαλύψει με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο μία κοινωνικά μη αποδεκτή επιθετικότητα.
Οι θεωρίες του κλάδου της θετικής ψυχολογίας επισημαίνουν τα τεράστια οφέλη που μας προσφέρει το χιούμορ στη ζωή και την καθημερινότητά μας: ένας άνθρωπος με καλή αίσθηση του χιούμορ έχει καλύτερη ψυχική υγεία, κυρίως επειδή έχει υψηλότερη αυτοεκτίμηση, αισιοδοξία και οικειότητα, χαμηλότερα επίπεδα κατάθλιψης και λιγότερο άγχος. Αυτό, ίσως οφείλεται στο γεγονός πως, διαμέσου του χιούμορ, ενεργοποιούνται βοηθητικοί γνωστικοί μηχανισμοί, όπως η ικανότητα να βλέπεις τα προβλήματά σου με πιο ελαφρύ τρόπο, ή να τα αντιμετωπίζεις με μία χιουμοριστική διάθεση, που αυτομάτως υποβαθμίζει και μειώνει το στοιχείο της απειλής σε μία κρίσιμη κατάσταση.
Υπό αυτή την έννοια, το χιούμορ αποτελεί ταυτόχρονα μία ασπίδα κι ένα όπλο, αφού έχει τη δύναμη να κατευνάσει μία πληγωμένη ψυχή ή να απειλήσει τον χειρότερο εχθρό.
Ο Emil Fackenheim, επιζήσας του Ολοκαυτώματος είχε πει, «Κρατήσαμε ακμαίο το ηθικό μας μέσα από το χιούμορ», ενώ την ίδια άποψη έχουν εκφράσει πολλοί άλλοι άνθρωποι που κατάφεραν να επιβιώσουν από στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί, βασανιστήρια και άλλες μορφές κακοποίησης. Οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων, καθώς και τα ευρήματα της σύγχρονης ιατρικής έρευνας επιβεβαιώνουν την άποψη ότι το χιούμορ αποτελεί ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό μέσο διαχείρισης του τρόπου με τον οποίο προσλαμβάνουμε μία δύσκολη και απαιτητική κατάσταση, αλλά και του τρόπου με τον οποίο επινοούμε νέους τρόπους αντιμετώπισης προβλημάτων, που σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση θα περιγράφονταν ως αβάσταχτα.
Τεκμήρια για τα άμεσα οφέλη του χιούμορ για τον άνθρωπο, μας δίνουν και οι μελέτες σχετικά με τις χημικές αντιδράσεις που προκαλεί το γέλιο στο ανθρώπινο σώμα.
Μεταξύ πολλών άλλων έχει βρεθεί ότι το γέλιο μειώνει το στρες, ενισχύει το ανοσοποιητικό και βελτιώνει την χημεία του εγκεφάλου, μέσω του ελέγχου των ορμονών του στρες και της απελευθέρωσης ενδορφινών στον εγκέφαλο.
Επίσης, το χιούμορ και το γέλιο βοηθούν τον εγκέφαλο να ελέγξει τα επίπεδα της ντοπαμίνης, που είναι γνωστή και ως «ορμόνη της ανταμοιβής». Πρόκειται για μία χημική ουσία (νευροδιαβιβαστής) που ελέγχει τη διάθεση, την κινητοποίησή μας, την προσοχή μας και την μάθηση. Η απελευθέρωση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο προκαλεί ένα αίσθημα ευχαρίστησης στον άνθρωπο, ενώ ταυτόχρονα μας κινητοποιεί και διευκολύνει την μάθηση.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον ερευνητή Dr. Berk, ακόμα και η προσμονή ενός ευχάριστου ή χαρούμενου γεγονότος (για παράδειγμα, οι γιορτές των Χριστουγέννων, η συνάντηση με έναν αγαπημένο μας φίλο ή η προσμονή ολιγοήμερων διακοπών) είναι αρκετή για να μας κάνει να νιώσουμε ευχάριστα και καλύτερα.
Φυσικά, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα πράγματα στη ζωή, υπάρχει και στο χιούμορ η άλλη όψη. Κατ’ αρχάς δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι αίσθηση του χιούμορ ή δεν μοιράζονται την ίδια αίσθηση του χιούμορ με τον άλλον. Έτσι είναι πολύ εύκολο να προκληθούν παρεξηγήσεις και παρανοήσεις από το χιουμοριστικό σχόλιο που μας κάνει ένας άνθρωπος.
Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε, το χιούμορ είναι ένα όπλο και ως τέτοιο, μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εσφαλμένης χρήσης. Ένα παράδειγμα εδώ, είναι ο σαρκασμός, που ενέχει στοιχεία επίκρισης και χλευασμού, με ή χωρίς κάποια δόση χιούμορ, αλλά που έχει πάντα ως στόχο να υποτιμήσει τον άλλον. Ένα δεύτερο παράδειγμα είναι το πείραγμα, που μπορεί να κυμαίνεται από μία αθώα και χωρίς καμία κακή πρόθεση παρατήρηση, μέχρι ένα σχόλιο με πολλές δόσεις ειρωνείας που στοχεύει στο να προκαλέσει τον θυμό του άλλου. Σε κάθε περίπτωση, το πώς θα προσλάβει ο δέκτης αυτά τα μηνύματα, εξαρτάται από τη δική του αίσθηση χιούμορ, από τον βαθμό της ευθιξίας του, αλλά και από την σχέση που έχει με τον άλλον.
Αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από όλα αυτά είναι πως, στους δύσκολους καιρούς που ζούμε, η αίσθηση του χιούμορ αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα και άμυνα απέναντι στα όσα παρατηρούμε να εξελίσσονται γύρω μας. Φυσικά το χιούμορ από μόνο του δεν μπορεί να μας βγάλει από μία πολύ κακή ψυχολογική κατάσταση, ούτε μπορεί να μας βοηθήσει σε περίπτωση βαρύτατου πένθους ή κατάθλιψης. Ωστόσο, είναι μία σημαντική ασπίδα, την οποία μπορούμε να αναπτύξουμε και να χρησιμοποιήσουμε ανά πάσα στιγμή στη ζωή μας.
Τα ψυχολογικά οφέλη που μας προσφέρει το χιούμορ είναι, πέραν αυτών που προαναφέρθηκαν, η μείωση της ανησυχίας και του φόβου, η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και της μνήμης και η γενικότερη βελτίωση της διάθεσης.
Κοινωνικά, το χιούμορ συμβάλλει στην ενίσχυση των δεσμών με τους άλλους ανθρώπους – επειδή στηρίζεται στην κατανόηση της άποψης του άλλου – και στην ενίσχυση της ομαδικότητας. Παράλληλα, μας κάνει ελκυστικούς και διευκολύνει την επίλυση των συγκρούσεων, ενώ ενισχύει την θετική μας ματιά και την ψυχολογική μας ανθεκτικότητα απέναντι στον κόσμο, τις δυσκολίες και τις απογοητεύσεις.
Για όλους αυτούς τους λόγους, αξίζει να δώσουμε στον εαυτό μας και τους άλλους μία ευκαιρία. Άλλωστε, όπως πολύ χαρακτηριστικά είχε πει ο Γκάντι, «Αν δεν είχα αίσθηση του χιούμορ, θα είχα από καιρό αυτοκτονήσει».
Ενδεικτικές Πηγές και Βιβλιογραφία:
Gil Greengross (2008) Survival of the Funniest, Evolutionary Psychology, Vol. 6(1).
Barry X. Kuhle (2012), It’s Funny Because it’s True (Because it Evokes our Evolved Psychology), Review of General Psychology, Vol. 16(2).
Berk, L.S., Tan, S.A., Fry, W.F., Napier, B.J., Lee, J.W., Hubbard, R.W., Lewis, J.E., & Eby, W.C. (1989) Neuroendocrine and stress linked hormone changes during mirthful laughter. American Journal of Medical Science, 298, 390-396.
Kuiper, N., & Martin, R. (1998) Humor and self-concept. Humor: International Journal of Humor Research, 17, 135-168 (Special Issue on Sense of Humor and Physical Health).
Mobbs, D., Greicius, M.D., Abdel-Azim, E., Menon, V., & Reiss, A.L. (2003), Humor Modulates the Mesolimbic Reward Centers, Neuron, Vol. 40(5), 1041-1048.
Abel, M. (2002). Humor, stress and coping strategies. Humor: International Journal of Humor Research, 15, 365-381.
Lefourt, H.M., & Martin, R.A. (1986). Humor and life stress: Antidote to adversity. New York, Springer.
S. Freud, Το Ευφυολόγημα και η Σχέση του με το Ασυνείδητο. Το Χιούμορ. Εκδ. Πλέθρον, 2009.
