Παρορμήσεις για δράση

Ήταν αρχή της άνοιξης και οδηγούσα στον αυτοκινητόδρομο πάνω σ’ ένα βουνό στο Κολοράντο, όταν μια ξαφνική χιονοθύελλα μου έκρυτμε ολότελα το προπο­ρευόμενο αυτοκίνητο. Όσο κι αν προσπαθούσα, δεν μπορούσα να διακρίνω τί­ποτα. Το καταιγιστικό χιόνι με τύφλωνε εντελώς. Καθώς πάτησα το πόδι μου στο φρένο, ένιωθα την αγωνία να διαπερνάει όλο μου το κορμί κι άκουγα το σφυρο- κόπημα της καρδιάς μου.

Η αγωνία κορυφώθηκε κι έγινε κανονικός τρόμος: έκοψα και στάθηκα στην άκρη του δρόμου, περιμένοντας να κοπάσει η χιονοθύελλα. Μισή ώρα αργότε­ρα, το χιόνι σταμάτησε, η ορατότητα αποκαταστάθηκε κι εγώ συνέχισα το δρόμο μου. Λίγες εκατοντάδες μέτρα μπροστά αναγκάστηκα να σταθώ πάλι, γιατί το

χ\ήρωμα ενός ασθενοφόρου βοηθούσε τον επιβάτη ενός αυτοκινήτου που είχε τρακάρει ένα προπορευόμενο αυτοκίνητο το οποίο κινούνταν πιο αργά στο δρό- . ; Η σύγκρουση είχε διακόψει την κυκλοφορία στον αυτοκινητόδρομο. Αν είχα τννε/ισει να οδηγώ στα τυφλά μες στο χιόνι, πιθανότατα θα είχα πέσει κι εγώ επάνω τους.

Η σύνεση που μου επέβαλε ο φόβος εκείνη την ημέρα ίσως μου έσωσε τη ζωή;  Σαν το λαγό που κοκαλώνει από τρόμο στη θέα της περαστικής αλεπούς, ή πρωτοθηλαστικό που κρύβεται από έναν απειλητικό δεινόσαυρο, είχα κατα- ‘-•.νατεί από μια εσωτερική αναστάτωση που με ανάγκασε να σταθώ, να προσέξε και να λάβω σοβαρά υπόψη μου τον επερχόμενο κίνδυνο.

Όλα τα συναισθήματα είναι, ουσιαστικά, προτροπές για δράση, στιγμιαία r/ε’δια για την αντιμετώπιση της ζωής που η εξέλιξη έχει σταλάξει μέσα μας. Η : η ρίζα της λέξης «συναίσθημα» (ιemotion, όπως αντίστοιχα στα λατινικά εί- ν:ιι το ρήμα motere= κινώ) υπονοεί ότι η ενυπάρχει τάση για κίνηση, για δράση. Το ότι τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις γίνεται σαφές αν παρατηρήσουμε ν παιδιά ή τα ζο5α. Μονάχα στους «πολιτισμένους» ενήλικες, απ’ όλο το ζωικό βασίλειο, μπορεί να συναντήσουμε αυτή τη χτυπητή «ανωμαλία», να δούμε δη­λαδή συναισθήματα (θεμελιώδεις παραινέσεις για δράση) αποκομμένα από τη φυσιολογική τους αντίδραση⁶.

Στο συναισθηματικό μας ρεπερτόριο κάθε συναίσθημα παίζει ένα μοναδικό ρόλο, όπως αποκαλύπτεται από τη διακεκριμένη βιολογική τους σύσταση (δες παράρτημα Α για τις λεπτομέρειες πάνω στα «βασικά» συναισθήματα). Με νέες ιιεθόδους διείσδυσης στο σώμα και στον εγκέφαλο, οι ερευνητές ανακαλύπτουν περισσότερες ψυχολογικές λεπτομέρειες σχετικά με το πώς κάθε συναίσθημα προετοιμάζει, το σώμα για ένα εντελώς διαφορετικό είδος αντίδρασης⁷:

• Με το θυμό το αίμα κυλάει προς τα χέρια και μας διευκολύνει να πιάσουμε ένα όπλο ή να επιτεθούμε σε κάποιον εχθρό. Οι παλμοί της καρδιάς αυξάνονται και μια έκρηξη ορμονών (όπως η αδρεναλίνη) προκαλεί μια ενέργεια τόσο έντο­νη που να οδηγεί σε κάποια ενεργό δραστηριότητα.
• Με το φόβο το αίμα οδεύει προς τους μεγάλους σκελετικούς μύες, για πα­ράδειγμα στα πόδια, κάνοντας πιο εύκολο το τρέξιμο* ως εκ τούτου, το πρόσωπο «πανιάζει», καθώς το αίμα στραγγίζει απ’ αυτό (έτσι δημιουργείται η αίσθηση ότι «παγώνει το αίμα».) Ταυτόχρονα το σώμα ψύχεται, έστω και στιγμιαία, αφή­νοντας πιθανούς στο άτομο το χρόνο να εκτιμήσει κατά πόσο η φυγή θα ήταν η ενδεδειγμένη αντίδραση. Τα κυκλώματα στα συγκινησιακά κέντρα του εγκεφά­λου προκαλούν μια έκκριση ορμονών που θέτουν το σώμα σε γενική επιφυλακή,

κάνοντας το ευερέθιστο και έτοιμο για δράση, ενώ η προσοχή συγκεντροονεται στην άμεση απειλή, για να εκτιμηθεί καλύτερα η προτιμητέα αντίδραση. j · Μια από τις βασικές βιολογικές μεταβολές στην ευτυχία είναι η αυξημένη δραστηριότητα σε κάποιο εγκεφαλικό κέντρο που αναχαιτίζει τα αρνητικά συ­ναισθήματα, αυξάνοντας τη διαθέσιμη ενεργητικότητα, και που κατευνάζει αυτά που προκαλούν ανήσυχες σκέψεις. Ωστόσο δεν υπάρχει ιδιαίτερη μεταβολή στη βιοσωματική κατάσταση του ανθρώπου, εκτός από μια γενική ηρεμία, η οποία κάνει το σώμα να συνέρχεται γοργά από τη βιολογική αναστάτωση των ανησυ­χητικών συγκινήσεων. Αυτή η κατάσταση προσφέρει στο σώμα τις προϋποθέσεις για να ξεκουραστεί γενικά, αλλά και να οπλιστεί με την ετοιμότητα και τον εν­θουσιασμό για οποιαδήποτε δραστηριότητα καθώς και να πολεμήσει για την επίτευξη μιας μεγάλης ποικιλίας στόχων.

• Η αγάπη, τα τρυφερά συναισθήματα και η σεξουαλική ικανοποίηση συνε­πάγονται τη διέγερση του παρασυμπαθητικού, του βιοσωματικού αντίποδα της δραστηριοποίησης που υποκινείται από το φόβο και το θυμό και είναι γνωστή ως αντίδραση «μάχης ή φυγής». Το παρασυμπαθητικό πρότυπο, που αποκαλεί­ται «αντίδραση της χαλάρωσης», είναι ένα σύνολο σωματικών αντιδράσεων που προκαλεί μια γενική κατάσταση ηρεμίας και ικανοποίησης, διευκολύνοντας τη συνεργασία.
• Το ανασήκωμα των φρυδιών από έκπληξη επιτρέπει να αποκτήσουμε μια ευρύτερη οπτική ακτίνα και αφήνει να πέσει περισσότερο φως πάνω στον αμφι­βληστροειδή χιτώνα του ματιού. Αυτό συμβάλλει στην ευρύτερη πληροφόρηση γύρω από το αναπάντεχο γεγονός, διευκολύνοντας μας να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει και να αποφασίσουμε το πιο ενδεδειγμένο σχέδιο δράσης.
• Σ’ όλο τον κόσμο μια έκφραση αηδίας φαίνεται ίδια και μεταδίδει το ίδιο ακριβώς μήνυμα: κάτι επιτίθεται στη γεύση ή στην όσφρησή μας, κυριολεκτικά ή και μεταφορικά. Η έκφραση του προσώπου που υποδηλώνει αηδία —το πάνω χείλος στραβώνει προς τα πλάγια και η μύτη ρυτιδιάζει ελαφρά— υπαινίσσεται μια αρχέγονη απόπειρα, όπως παρατήρησε ο Δαρβίνος, να κλείσουμε τα ρου­θούνια αποφεύγοντας μια ενοχλητική οσμή, ή να φτύσουμε ένα δηλητηριώδες

, φαγητό.

• Μια βασική λειτουργία της λύπης είναι ότι μας βοηθάει να προσαρμοζόμα­στε σε μια σημαντική απόκλεια, όπως το θάνατο κάποιου πολύ κοντινού μας προ- σοοπου, ή σε μια άλλη μεγάλη απογοήτευση. Η λύπη προκαλεί ελάττωση της ενέργειας και του ενθουσιασμού μας για τις δραστηριότητες της ζωής, ιδιαίτερα για διασκέδαση και απολαύσεις, και όσο βαθαίνει και πλησιάζει την κατάθλιψη,

ραδύνει τη διαδικασία του μεταβολισμού του σώματος. Αυτή η εσωστρεφής -; μόνωση μας δίνει την ευκαιρία να θρηνήσουμε μιαν απώλεια ή μια χαμένη ελπίδα. να συλλάβουμε τις συνέπειές της στη ζωή μας και, καθώς επανέρχεται η Γ.εργητικότητά μας, να σχεδιάσουμε ένα νέο ξεκίνημα. Αυτή η απόκλεια ενέρ- Εΐας πιθανότατα κράτησε τους θλιμμένους —και κατά συνέπεια ευάλωτους — πρ ^γόνους μας κοντά στις σπηλιές τους, όπου σίγουρα ήταν πιο ασφαλείς.

Αυτές οι βιολογικές τάσεις για δράση διαμορφώνονται περαιτέρω από την Ε μπειρία μας στη ζθ)ή και την κουλτούρα μας. Για παράδειγμα, σε όλο τον κόσμο απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου προξενεί λύπη και πόνο. Ο τρόπος όμως ~ον εξωτερικεύουμε τη θλίψη μας και εκδηλώνουμε τα συναισθήματά μας —ή το – ς τα κρύβουμε από τους άλλους για να τα βιώσουμε μόνοι- διαμορφώνεται ιπό την παιδεία, όπως συμβαίνει με τα άτομα που εμπίπτουν στην κατηγορία των «αγαπημένων προσώπου», για τα οποία πενθούμε.

Η παρατεταμένη περίοδος της εξέλιξης, κατά τη διάρκεια της οποίας σφυρη- λατήθηκαν αυτές οι συναισθηματικές αντιδράσεις, υπήρξε σίγουρα μια πραγμα­τικότητα πιο σκληρή από οποιαδήποτε έζησε ποτέ η φυλή των ανθρώπων από την αυγή της καταγεγραμμένης ιστορίας. Υπήρξε μια εποχή όπου πολύ λίγα νή­πια αξιώνονταν να φθάσουν στην παιδική ηλικία και πολύ λίγοι ενήλικες ξεπερ­νούσαν τα τριάντα τους χρόνια. Ήταν η εποχή που οι εισβολείς μπορούσαν να επιτεθούν κάθε στιγμή, τότε που τα καπρίτσια της ξηρασίας ή της πλημμύρας σή- ιιαιναν άμεσα λιμό ή επιβίοχτη. Αλλά, με την εμφάνιση της γειυργίας και τη δημι­ουργία των πρώτοι ανθρο5πινων κοινωνιών, οι πιθανότητες υπέρ της επιβίωσης άρχισαν να αυξάνονται σημαντικά. Κατά τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια, όσο προόδευε το ανθρο3πινο γένος, τόσο οι άγριες πιέσεις που εξασκούνταν πά­νω στον πληθυσμό χαλάροοναν σταθερά.

Αυτές οι ίδιες πιέσεις είχαν κάνει τις συναισθηματικές αντιδράσεις μας τό­σο ανεκτίμητες για την επιβίωσή μας. Όσο αυτές εξασθενούσαν, τόσο εξασθε­νούσε και η αποτελεσματικότητα του συναισθηματικού μας ρεπερτορίου. Evco στα πολύ πολύ παλιά χρόνια, ο θυμός που προκαλούσε μια έντονη αντίδραση συχνά άφηνε και ευκαιρίες ή περιθώρια επιβίωσης, σήμερα ο θυμός μαζί μ’ ένα αυτόματο όπλο στα χέρια ενός δεκατριάχρονου φέρνει πολύ συχνά την κατα­στροφή⁸.