Με την καρδιά βλέπει κανείς σωστά. Το ουσιώδες είναι στο μάτι αόρατο.
ΑΝΤΟΙΝΕ DE SAINT-EXUPERY Ο Μικρός Πρίγκιπας
Αναλογιστείτε τις τελευταίες στιγμές του Γκάρι και της Μαίρη Τζέιν Τσόνσι, ενός ζευγαριού απόλυτα αφοσιωμένου στην εντεκάχρονη κόρη τους Αντρέα, η οποία ήταν καρφωμένη σε αναπηρική καρέκλα λόγω εγκεφαλικής παράλυσης. Η οικογένεια Τσόνσι ταξίδευε με ένα τρένο των αμερικανικών σιδηροδρόμων, το οποίο έπεσε στο ποτάμι όταν υποχώρησε η σιδηροδρομική γέφυρα στην παραποτάμια περιοχή της Λουιζιάνα. Έχοντας στη σκέψη πρώτα την κόρη τους, το ζευγάρι έκανε τα πάντα για να σώσει την Αντρέα, καθώς το νερό ορμούσε μέσα στο τρένο που βυθιζόταν. Κατάφεραν με κάποιο τρόπο να σπρώξουν το κορίτσι από ένα παράθυρο, ώστε να το πιάσουν τα συνεργεία διάσωσης. Στη συνέχεια, καθώς το βαγόνι χανόταν κάτω από τα νερά του ποταμού, χάθηκαν κι αυτοί1.
Η ιστορία της Αντρέα και των γονιών της, τοον οποίων η τελευταία ηρωική πράξη ήταν η εξασφάλιση της σωτηρίας της κόρης τους, αιχμαλώτισε μέσα της στιγμές μυθικού σχεδόν θάρρους. Αναμφίβολα, αυτά τα περιστατικά γονεϊκής αυτοθυσίας για χάρη των παιδιών έχουν άπειρες φορές επαναληφθεί στην ανθρώπινη ιστορία και προϊστορία και άπειρες φορές επίσης στην ευρύτερη πορεία της εξέλιξης του είδους μας2.
Αν την εξετάσουμε από τη σκοπιά της εξελικτικής βιολογίας, αυτή η γονεϊκή θυσία υπηρετεί την «αναπαραγωγική σκοπιμότητα», καθώς τα γονίδια του γονέα μεταδίδονται στις επόμενες γενιές. Από την άποψη όμως του γονιού, που παίρνει μια απελπισμένη απόφαση σε μια κρίσιμη στιγμή, αυτή δεν είναι τίποτε άλλο από μια πράξη αγάπης.
Ως εισαγωγή στο σκοπό και στη δυναμικότητα του συναισθήματος, αυτό το
υποδειγματικό παράδειγμα γονεΐκοΰ ηρωισμού καταθέτει τη μαρτυρία του για το ρόλο της αλτρουιστικής αγάπης (και κάθε άλλης συγκίνησης που αισθανόμαστε) στη ζωή του ανθρώπου3. Υποδηλώνει ότι τα βαθύτερα συναισθήματά μας, τα πάθη και οι επιθυμίες μας είναι ουσιώδεις «καθοδηγητές», και ότι η ύπαρξη του ανθρώπινου είδους οφείλει πολλά στη δύναμή τους και στην επιρροή τους πάνω στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτή η δύναμη είναι εκπληκτική: μόνο μια πανίσχυρη αγάπη -η ανάγκη να διασο)θείτο λατρεμένο παιδί— μπορεί να ωθήσει το γονιό να ξεπεράσει την παρόρμηση του να σώσει τον εαυτό του. Από την άποψη της λογικής (νόηση), η αυτοθυσία τους ήταν πιθανότατα παράλογη. Από την άποψη της καρδιάς (συναίσθημα), ήταν η μόνη επιλογή.
Οι κοινωνιοβιολόγοι υπογραμμίζουν την υπεροχή της καρδιάς πάνω στο μυαλό σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές, όταν εικάζουν περί του γιατί η εξέλιξη έδωσε στο συναίσθημα έναν τόσο κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ψυχή. Τα συναισθήματά μας, λένε, μας οδηγούν να αντιμετωπίζουμε δύσκολες καταστάσεις και υποχρεώσεις που είναι πολύ σημαντικές για να τις αφήσουμε μονάχα στο έλεος του λογικού. Ερχόμαστε αντιμέτωποι με κινδύνους, βιοονουμε την απώλεια αγαπημένων προσώπων, εμμένουμε σε ένα στόχο παρ’ όλες τις απογοητεύσεις, αγωνιούμε για τις σχέσεις μας με τους συντρόφους μας, επιδιώκουμε τη δημιουργία της οικογενείας μας. Κάθε συναίσθημα προσφέρει μιαξεχο3ριστή ετοιμότητα για δράση. Το καθένα.μάς_στρέφει προς μια κατεύθυνση όπου έχει προηγηθεί μια καλή διεργασία για την αντιμετώπιση των συχνών προκλήσεων της ανθρώπινης ζωής4. Καθώς αυτές οι καταστάσεις επαναλαμβάνονταν αιωνίως και αενάως στην ιστορία της εξέλιξής μας, η αξία του συναισθηματικού μας πλούτου ως στοιχείου επιβίωσης εντυπώθηκε στο νευρικό μας σύστημα, μετατρέποντας τα συναισθήματά μας σε έμφυτες, αυθύπαρκτες τάσεις της ανθρώπινης υπόστασης.
Μια άποψη της ανθρώπινης φύσης που αγνοεί τη δύναμη των συναισθημάτων είναι απογοητευτικά κοντόφθαλμη. Η ίδια η ονομασία Homo Sapiens, το σκεπτόμενο είδος, είναι παραπλανητική υπό το φο^ς της νέας εκτίμησης και θεώρησης — από μέρους της σύγχρονης επιστήμης— της θέσης που κατέχουν τα συναισθήματα στη ζωή μας. Όπως όλοι γνωρίζουμε από την εμπειρία μας, όταν πρόκειται να δίόσουμε στις αποφάσεις και στις πράξεις μας την οριστική τους μορφή, το τι νιώθουμε μετράει ακριβούς το ίδιο και συχνά περισσότερο από το τι σκεφτόμαστε. Το παρακάναμε πια με την έμφαση και τη βαρύτητα που δώσαμε στο τι είναι απόλυτα λογικό, τι μπορεί να μετρηθεί από το Δείκτη Νοημοσύνης (IQ) στην ανθρώπινη ζωή. Είτε μας αρέσει είτε όχι, η ευφυΐα δεν μπορεί να οδηγήσει σε τίποτα όταν τα συναισθήματα έχουν κλονιστεί.
ΟΤΑΝ ΤΑ ΠΑΘΗ ΞΕΠΕΡΝΟΥΝ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ
Ήταν μια τραγική αλυσίδα λαθών. Η δεκατετράχρονη Ματίλντα Κράμπτρι ήθελε να σκαρώσει μια απλή φάρσα στον πατέρα της. Πήδηξε λοιπόν από το ντουλάπι, όπου είχε σκαρφαλώσει, και φώναξε «Μπου-ου!» στους γονείς της που επέστρεφαν, στη μία τη νύχτα, από ένα φιλικό σπίτι.
Όμως ο Μπόμπι Κράμπτρι και η γυναίκα του νόμιζαν ότι η Ματίλντα θα έμενε με φίλους της εκείνη τη νύχτα. Μπαίνοντας στο σπίτι και ακούγοντας θόρυβο, ο κύριος Κράμπτρι έπιασε το τριανταπεντάρι του και πήγε στο δωμάτιο της Ματίλντα για να ελέγξει. Καθ(ός η κόρη του πηδούσε από το ντουλάπι, ο Κράμπτρι την πυροβόλησε στο λαιμό. Η Ματίλντα Κράμπτρι ξεψύχησε δο)δεκα (όρες αργότερα5.
Μια συναισθηματική κληρονομιά της ανθροίπινης εξέλιξης είναι ο φόβος που μας ωθεί να προστατεύσουμε την οικογένειά μας από τον κίνδυνο. Αυτή η παρόρμηση υπαγόρευσε στον Μπόμπι Κράμπτρι να πάρει το όπλο του και να ερευνήσει το σπίτι του για τον εισβολέα που νόμισε ότι κρυβόταν εκεί. Ο φόβος τον έσπρο^ξε να πυροβολήσει πριν καλά-καλά μπορέσει να αντιληφθεί τι ήταν αυτό που πυροβολούσε, πριν καν μπορέσει να αναγνωρίσει τη φωνή της κόρης του. Αυτόματες αντιδράσεις αυτού του τύπου έχουν χαραχθεί βαθιά στο νευρικό μας σύστημα, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των εξελικτικών βιολόγων, επειδή επί μια πολύ μακρά και κρίσιμη περίοδο στην ανθροόπινη προϊστορία από αυτές τις αντιδράσεις εξαρτιόταν άμεσα η επιβίωση ή ο θάνατος. Ακόμα πιο σπουδαίο ρόλο έπαιζαν στο κύριο έργο της εξέλιξης: στην ικανότητα του ατόμου να φέρει στον κόσμο απογόνους που θα μπορούσαν να μεταβιβάσουν αυτές ακριβώς τις γενετικές προδιαθέσεις —τραγική ειρωνεία, αν σκεφθεί κανείς την τραγωδία στο σπίτι των Κράμπτρι.
Evco όμως τα συναισθήματά μας υπήρξαν σοφοί καθοδηγητές μας για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της εξέλιξης μας, τα νέα δεδομένα που παρουσιάζει ο πολιτισμός ξεπρόβαλαν με τέτοια ταχύτητα που ο αργός ρυθμός της εξέλιξης δεν μπορεί πια να προφθάσει. Πράγματι, οι πρώτοι ηθικοί κανόνες και εντολές (ο Κο)δικας του Χαμμουραμπί, οι Δέκα Εντολές των Εβραίων, τα Διατάγματα του Αυτοκράτορα Ασόκα) μπορούν να ερμηνευθούν ως απόπειρες να χαλιναγωγηθεί, να καθυποταχθεί και να εξημερωθεί η συναισθηματική ζωή. Καθο5ς περιέγραψε ο Φρόιντ στο έργο του με τίτλο Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας, η κοινοονία υποχρεο5θηκε να επιβάλει από τα έξω κανόνες με στόχο να καθυποτάξει την πλημμυρίδα της συναισθηματικής περίσσειας που ξεχείλιζε τόσο αβίαστα από μέσα.
Παρ: όλους τους κοινωνικούς αυτούς περιορισμούς, τα πάθη ανέκαθεν ξεπερνούσαν τη λογική. Αυτό το δεδομένο της ανθρώπινης φύσης προκύπτει από τη βασική αρχιτεκτονική δομή της νοητικής ζωής. Αν το βλέπαμε σύμφωνα με το βιολογικό σχέδιο του βασικού νευρωνικού κυκλώματος του συναισθήματος, τα στοιχεία με τα οποία γεννιόμαστε είναι αυτά που λειτούργησαν καλύτερα για τις τελευταίες πενήντα χιλιάδες γενιές ανθρώπων, όχι για τις τελευταίες πεντακόσιες -και σίγουρα όχι για τις τελευταίες πέντε. Οι αργές, αποφασιστικές δυνάμεις της εξέλιξης που διαμόρφωσαν τα συναισθήματα μας ολοκλήρωσαν το έργο τους μέσα σε ένα εκατομμύριο χρόνια. Τα τελευταία 10.000 χρόνια -παρόλο που στάθηκαν μάρτυρες της γοργής ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού και της έκρηξης του ανθρώπινου πληθυσμού από πέντε εκατομμύρια σε πέντε δισεκατομμύρια ανθρώπους- άφησαν λιγοστά ίχνη πάνω στο βιολογικό κώδικα της συναισθηματικής ζωής.
Καλώς ή κακώς, η εκτίμηση κάθε προσωπικής εμπειρίας και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούμε σ’ αυτήν διαμορφώνονται όχι μόνο από τις λογικές κρίσεις μας ή την ατομική μας ιστορία, αλλά και από το απώτατο παρελθόν των προγόνων μας. Αυτό συνήθως μάς προικίζει με κάποιες συχνά ολέθριες ροπές, όπως μαρτυρούν τα τραγικά γεγονότα στο σπίτι των Κράμπτρι. Με λίγα λόγια, πολύ συχνά αντιμετωπίζουμε τα μετα-μοντέρνα διλήμματα με ένα συναισθηματικό οπλισμό που έχει κατασκευαστεί για να καλύπτει τις ζίοτικές ανάγκες της Πλειστόκαινης
