Στα Αγγλικά υπάρχουν πάνω από 100 διαφορετικοί τρόποι να πεις ότι είσαι ανειλικρινής ή παραπλανητικός αλλά ούτε μια ντουζίνα τρόποι να πεις ότι είσαι ειλικρινής. Υπολογίζουν στο 20% των ανθρώπινων αλληλεπιδράσεων με διάρκεια πάνω από 10 λεπτά καταλήγουν σε ψέμα. Σε κάθε πολιτισμό νομίζουμε ότι από κάποια κίνηση ή έκφραση μπορούμε να καταλάβουμε τον ψεύτη. Από την Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν φυσιογνωμιστές. Και είναι όλοι τους τελείως άσχετοι με την πραγματικότητα. Σε επιστημονικές μετρήσεις ούτε καν ειδικοί (αστυνόμοι ή δικαστές) δεν μπορούν να καταλάβουν ψέματα με ρυθμό μεγαλύτερο από ότι αν ρίχναμε ζάρια.
Κι όμως κάθε πολιτισμός έβγαλε μηχανήματα ή μηχανισμούς ανίχνευσης της αλήθειας. Στην αρχαία Κίνα τους έβαζαν να κρατάνε έναν κόκκο ρυζιού στα δόντια ενώ κατάπιναν ξερόψωμί. Η θεωρία ήταν ότι από το άγχος δεν θα είχαν σάλιο νομίζω. Η Wonder Woman έχει το μαγικό λάσο που όταν σε πιάνει λες αναγκαστικά την αλήθεια. Αστεία ιστορία που δεν ξέρουν πολλοί είναι ότι ο δημιουργός της WonderWoman είχε εφεύρει και τον πολύγραφο, μια από τις πιο δημοφιλείς συσκευές ανίχνευσης αλήθειας. Την οποία όμως σχεδόν ποτέ δεν έχει δεχτεί δικαστήριο ως απόδειξη. Και για καλό λόγο.
Όλοι που νομίζετε ότι ξέρετε πότε λένε ψέματα οι άλλοι λειτουργείτε με το ίδιο λάθος σκεπτικό. Νομίζετε ότι είμαστε όλοι σαν δίχρονα παιδιά που φαίνονται εύκολα. Αλλά κάπου εκεί 3-4 χρονών όλοι μας μαθαίνουμε να προσαρμόζουμε την αλήθεια και πως την αντιλαμβανόμαστε και την προβάλλουμε. Και βέβαια οι μεγαλύτεροι ψεύτες ούτε καν ανεβάζουν σφυγμούς. Δεν αναπνέουν πιο γρήγορα γιατί δεν αγχώνονται με τα ψέματά τους. Ούτε οι ψυχοπαθείς ούτε ένα σωρό άλλες κατηγορίες ανθρώπων που δεν χωράνε εύκολα σε κανένα μηχάνημα.
Πλακώσαν λοιπόν οι νευροεπιστήμονες να βρούνε κάτι καλύτερο. Αφού το σώμα ψεύδεται με τρόπους που δεν είναι σταθεροί (κι ας νομίζετε ακόμα όλοι που διαβάζετε ότι ξέρετε καλύτερα ακόμα) να κάνουμε απευθείας σύνδεση με τον εγκέφαλο, ε; Ο τρόπος που προσπαθούν να πουλήσουν αυτό το επίτευγμα είναι βασισμένος στη θεωρία ότι θα ανάψουν αλλιώς τα λαμπάκια σου αν σου πούνε κάτι γνώριμο από ότι αν σου πούνε κάτι άσχετο. Οπότε αρχίζουν και λένε “μαχαίρι, τσεκούρι, χατζάρα, τσουγκράνα…” και αν σκότωσες την γιαγιούλα με χατζάρα πριν την ληστέψεις, υποτίθεται ότι θα φανεί στο μηχάνημα. Όπως και σε άλλες τέτοιες περιπτώσεις βέβαια όσοι τα προμοτάρουν δεν εκδίδουν κανονικές επιστημονικές έρευνες. Γιατί δεν είναι καν ίδια όλα τα ψέματα. Άλλο ένα μεγάλο ψέμα που το σκεφτόσουν καιρό και το έντυσες καλά, άλλο το αυθόρμητο ψέμα που χρειάστηκες ξαφνικά. Άλλο μια υπερβολή που ξέφυγε για εντυπωσιασμό ή φλερτ, άλλο το ψέμα που είπες για να προστατεύσεις κάποιον. Σιγά μην φαίνονται εύκολα όλα αυτά σε fMRI.
Ο εγκέφαλος δεν γράφει μνήμες σαν να είναι κασέτα ή δίσκος. Δεν πάνε σε κουτάκια συγκεκριμένα. Και ακόμα κι αν πήγαιναν, ακόμα κι αν ξέραμε σε πιο κουτί πάει η χατζάρα, ο εγκέφαλος δεν γράφει με ακρίβεια τις μνήμες. Μπορεί να μη θυμάσαι καν με τι σκότωσες την γιαγιούλα γιατί δεν ένιωσες απειλή και δεν σε απασχολούσε. Μπορεί να αναρωτιόσουν σε πιο ντουλάπι έχει κρύψει τα λεφτά της όταν σήκωνες το τσεκούρι. Και αν περάσει λίγος καιρός γίνεται ακόμα πιο πολύπλοκο το θέμα γιατί ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί να διακρίνει ανάμεσα σε πραγματικές αναμνήσεις και πράγματα που φανταστήκαμε λεπτομερώς ή είδαμε σε μια καλή ταινία. Τα κάνει ένα χαρμάνι που διαρκώς αλλάζει. Ένας αθώος με ζωηρή φαντασία που είδε κάτι σχετικό στις ειδήσεις μπορεί να δείχνει πιο ένοχος στο μηχάνημα από τον δολοφόνο. Αν σου δείξω 100 πρόσωπα και καταγράψω τι ακριβώς κάνει ο εγκέφαλός σου και μετά από μισή ώρα σου ξαναδείξω τα ίδια 100 πρόσωπα, ο εγκέφαλος κάνει αρκετά διαφορετικά πράγματα.
Η άλλη – τελείως βλαμμένη – προσέγγιση του θέματος η οποία δυστυχώς έχει ξεγελάσει πολύ κόσμο, είναι ότι υπάρχουν κέντρα στον εγκέφαλο που λειτουργούν πιο πολύ για το ψέμα. Επειδή -υποτίθεται- το ψέμα είναι πιο δύσκολο από την αλήθεια και πρέπει να δουλέψουμε κάπως να το κρύψουμε. Το συμπέρασμα είναι στατιστικό και όχι εξατομικευμένο. Δηλαδή ισχύει ως μέσος όρος όταν ρωτήσουμε πολλούς ανθρώπους παρόμοιες ερωτήσεις και έτσι και γιουβέτσι. “Έφαγες φασολάδα σήμερα;” και μετά “δεν έφαγες κάτι με φασόλια σήμερα;” ή “μήπως κλάνεις πιο πολύ μετά το φαγητό σήμερα;” Ρωτήσανε το ίδιο θέμα από παντού και βρήκαν ότι γενικά κάποια σημεία στους πιο πολλούς λειτουργούν αλλιώς στην αλήθεια και στο ψέμα. Γενικά. Μέσος όρος.
Το μεγάλο πρόβλημα όλων αυτών είναι ότι ακόμα κι αν έχουν κάνει αληθινά πειράματα με δεδομένα που μπορούμε να εξετάσουμε, είναι σε εργαστηριακές συνθήκες. Σε βάζουν να κλέψεις κάτι και μετά σε συνδέουν και σε μετράνε. Σε ελεγχόμενες συνθήκες με σταθερές συνθήκες. Αλλιώς δεν θα ήταν πείραμα. Ένα αληθινό έγκλημα βέβαια είναι πολύ πιο πολύπλοκο. Ένας αληθινός εγκληματίας δεν είναι συνεργάσιμος. Μπορεί να σιγοτραγουδάει, να σκέφτεται σεξ με ζώα ή να κάνει οτιδήποτε για να μπερδέψει τα σήματα που εκπέμπει ο εγκέφαλός του. Μέχρι να φτάσει δε ένας κατηγορούμενος σε τέτοιο μηχάνημα, λογικά θα έχει μείνει φυλακή κάποιους μήνες ή χρόνια. Άρα και δεν θυμάται και έχουν αλλάξει οι συνθήκες του και έχει τελείως διαφορετικό συναισθηματικό φόρτο από όταν έγιναν όλα αυτά για τα οποία τον ρωτάμε. Δεν είναι όπως στα πειράματα όλοι οι εγκληματίες φοιτητές, λευκοί και με παρόμοιο προφίλ, όπως τα άτομα που συνήθως έχουν στα πειράματα οι επιστήμονες. Είναι άνθρωποι με πολύπλοκο παρελθόν, συχνά κακοποιημένοι οι ίδιοι, χρήστες ουσιών και με ένα σωρό πράγματα στη ζωή τους που κάνουν τα σήματα που εκπέμπει ο εγκέφαλός τους πολύ διαφορετικά εξ’αρχής. Είναι πιθανόν εξαιρετικοί ψεύτες γιατί ίσως είναι απατεώνες από μικροί. Ή μπορεί με τον καιρό να έχουν πιστέψει και οι ίδιοι το παραμύθι τους.
Μπορεί κάποτε να βρεθεί τρόπος οι νευροεπιστήμες να διακρίνουν την αλήθεια από το ψέμα. Κι αν βρεθεί θα πρέπει να χτίσουμε μια άλλη κοινωνία για να ζήσουμε με αυτό.
