Όποιος χρησιμοποιεί συχνά σελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, twitter, κλπ) θα έχει παρατηρήσει πόσες εικόνες, συμβουλές και άρθρα αναρτώνται καθημερινά σχετικά με την ευτυχία. Σε όλα αυτά η προτροπή (που φτάνει ως φράση να ηχεί μερικές φορές και ως επιτακτική εντολή) είναι πάντα η ίδια: «να είσαι ευτυχισμένος».
Αλλά και έξω από τον χώρο του internet, στην απλή καθημερινότητά μας, ο πολιτισμός και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας προτρέπουν διαρκώς, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, να χαμογελάμε, να μην εκφράζουμε δυσάρεστα συναισθήματα, να είμαστε αισιόδοξοι, θετικοί, χαρούμενοι. Εύλογα σκέφτεται κανείς πώς είναι δυνατόν, με τις συνθήκες που βιώνουμε σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, να είναι κανείς ευτυχισμένος ή τουλάχιστον χαρούμενος και αισιόδοξος.
Πριν σπεύσουμε να απαξιώσουμε όλες αυτές τις προτροπές, αξίζει να αναρωτηθούμε, τι είναι τελικά ευτυχία; Τι σημαίνει να είσαι ευτυχισμένος; Είναι αυτό που κάποιοι μπορεί να φαντάζονται, ένα ξέφρενο πάρτι όλη την ημέρα, με γέλια και ανεβασμένη διάθεση, χωρίς καμία έγνοια και κανένα πρόβλημα στον κόσμο; Ή μήπως είναι κάτι άλλο; Και τελικά, γιατί να είμαστε ευτυχισμένοι;
Η έννοια της ευτυχίας μελετάται αιώνες τώρα από φιλοσόφους, ψυχολόγους και καλλιτέχνες, τόσο στον Δυτικό κόσμο όσο και στην Ανατολή. Για τον Αριστοτέλη ευτυχής είναι ο αυτάρκης, ενώ ο Δαλάι Λάμα υποστήριξε πως η ευτυχία βρίσκεται στις σχέσεις μας με τους άλλους. Άλλοι φιλόσοφοι και στοχαστές, περιέγραψαν την ευτυχία σε σχέση με το αντίθετό της, την δυστυχία, θεωρώντας πως το ένα συνδέεται άρρηκτα με το άλλο προκειμένου να επέλθει ισορροπία.
Για την Ψυχολογία, η ευτυχία είναι ένα θετικό συναίσθημα που αφορά τη μακροχρόνια και συνολική αίσθηση ψυχικής ευεξίας και ικανοποίησης από τη ζωή, ή αλλιώς, μία συνολική εκτίμηση για τη ζωή μας, που προκύπτει ως αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο ο κάθε ένας από εμάς αξιολογεί την ισορροπία ανάμεσα στις θετικές και αρνητικές συναισθηματικές του εμπειρίες, μέσα σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.
Σύμφωνα με τον Αμερικανό ψυχολόγο Martin Seligman, υπάρχουν τρία διαφορετικά είδη ευτυχίας, το σύνολο των οποίων χαρακτηρίζουν έναν άνθρωπο που ζει μία «γεμάτη» ζωή:
1) Η ευχάριστη ζωή, που αφορά τις ηδονές και την ικανοποίηση από καθημερινές απολαύσεις.
2) Η καλή ζωή, που αφορά το ενδιαφέρον, την επιθυμία, την προσπάθεια του ατόμου να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του σε όλες τις πτυχές της ζωής του.
3) Η ζωή με νόημα, αφορά την αυτοπραγμάτωση, την προσπάθεια του ατόμου να γίνει αυτό που μπορεί να γίνει, δηλαδή, να επιτύχει έναν απώτερο στόχο που νοηματοδοτεί τη ζωή του.
Οι ηδονές, λοιπόν, οι καθημερινές απολαύσεις, δεν εξασφαλίζουν από μόνες τους την αίσθηση της ευτυχίας. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο βλέπουμε συχνά ανθρώπους που απολαμβάνουν μία ζωή γεμάτη ηδονές (φαγητό, ποτό, διασκέδαση, σεξ, ψώνια, κλπ), αλλά δεν είναι ευτυχισμένοι.
Αυτό που τελικά μας κάνει ευτυχείς είναι τα ενδιαφέροντα, οι στόχοι και η αυτοπραγμάτωση – το νόημα στη ζωή μας.
Το ίδιο επιβεβαιώνουν και εκατοντάδες έρευνες που έχουν γίνει σε πολύ μεγάλο δείγμα ανθρώπων, σε όλο τον κόσμο: Η ευτυχία δεν εξαρτάται από την ηλικία, το φύλο και το εισόδημα. Ειδικά για το αν το «χρήμα φέρνει την ευτυχία», φαίνεται πως η οικονομική ευμάρεια σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, έχει μία μικρή μόνο σχέση με την ευτυχία, αφού οι άνθρωποι σε χώρες με μέτριο εισόδημα δηλώνουν συνολικά πιο ευτυχισμένοι από αυτούς που ζουν σε συνθήκες φτώχειας.
Δεν ακούγεται παράλογο: όταν ζεις σε μία χώρα όπου υπάρχει ένα, έστω και μέτριο επίπεδο, ευμάρειας, επόμενο είναι να νιώθεις πως έχεις τα περιθώρια να θέτεις στόχους, να προσπαθείς και να βρίσκεις ένα νόημα στη ζωή σου – κάτι που αδυνατείς να κάνεις όταν κοινωνικά και ατομικά η κάθε ημέρα είναι μία πάλη για επιβίωση και μόνο.
Ωστόσο, στις ίδιες έρευνες φάνηκε πως σημαντικότερο ρόλο παίζει η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, η δραστηριοποίησή του, η παραγωγικότητά του σε μία εργασία που για τον ίδιο έχει νόημα, η οργανωτικότητα, το μειωμένο άγχος, η θετική σκέψη, η εξωστρέφεια, η αυθεντικότητα, οι στενές διαπροσωπικές σχέσεις, ο αλτρουισμός, το ενδιαφέρον για καινούργια πράγματα, η απουσία υπέρμετρων (μη-ρεαλιστικών) φιλοδοξιών και/ ή προσδοκιών, η προσπάθεια μείωσης των αρνητικών συναισθημάτων και η αίσθηση του εσωτερικού ελέγχου της ζωής (η πεποίθηση ότι, σε μεγάλο βαθμό, έχω τη δυνατότητα να ελέγξω και να επηρεάσω την πορεία της ζωής μου).
Γιατί όμως ακόμα κι όταν μας συμβαίνουν καλά πράγματα, δεν μπορούμε να τα δούμε και δηλώνουμε πως δεν είμαστε ευχαριστημένοι από τη ζωή μας; Το πρόβλημα εδώ ονομάζεται «εξοικείωση»: συνηθίζουμε γρήγορα τα θετικά γεγονότα της ζωής μας. Με άλλα λόγια, εξοικειωνόμαστε με το καλό που μας έχει συμβεί, με αποτέλεσμα να παύουμε να του δίνουμε τη βαρύτητα που του αναλογεί. Αυτή η τάση είναι ίσως το μεγαλύτερο εμπόδιο για την μακροχρόνια αίσθηση της ευτυχίας αφού, όταν καταλαγιάσει το αρχικό αίσθημα ευφορίας, αντιμετωπίζουμε το θετικό ως κάτι το δεδομένο, παύουμε να το βλέπουμε, και στρέφουμε την προσοχή μας στα προβλήματά μας.
Από την άλλη πλευρά, ένα κύριο χαρακτηριστικό των ανθρώπων που δηλώνουν ευτυχισμένοι από τη ζωή τους είναι η ανθεκτικότητα. Ως ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται η ικανότητα του ανθρώπου να προσαρμόζεται θετικά σε αντίξοες ή τραυματικές συνθήκες, να τις αντιμετωπίζει αποτελεσματικά και να ανακάμπτει από αυτές. Θα έλεγε κανείς ότι, οι άνθρωποι αυτοί έχουν μία στάση ζωής που ενσαρκώνεται στο γνωστό «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Αυτός ίσως είναι και ο λόγος που σε πολλές έρευνες σε ανέργους και ανθρώπους με μεγάλα οικονομικά προβλήματα, ένα 10% περίπου δηλώνει ευτυχισμένο από την ζωή του, παρά τα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζουν.
Η ευτυχία δεν μας εξασφαλίζει μόνο μία θετική και ευχάριστη διάθεση. Αυτό, ίσως είναι το λιγότερο. Το πιο σημαντικό φαίνεται να είναι οι συνέπειες που έχει η ευτυχία για την ζωή μας, σε επίπεδο ψυχικό, σωματικό και κοινωνικό. Ειδικότερα, φαίνεται πως οι άνθρωποι που δηλώνουν υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας φέρουν περισσότερες πιθανότητες να προσληφθούν σε μία εργασία, να την διατηρήσουν και να έχουν θετικές αξιολογήσεις από τους προϊσταμένους τους, να απασχοληθούν σε δουλειές που τους χαρίζουν νόημα, ποικιλία και αυτονομία, να ανέλθουν επαγγελματικά σε υψηλότερες κλίμακες και να αντλούν μεγαλύτερη ευχαρίστηση και ικανοποίηση από την εργασία τους. Παράλληλα, έχουν μειωμένες πιθανότητες να εμφανίσουν εργασιακή εξουθένωση (burn out), να απουσιάζουν συχνά από τη δουλειά τους, να συγκρούονται με τους συναδέλφους τους ή να αδιαφορούν για την εργασία τους. Πρόκειται για ανθρώπους που δηλώνουν ευχαριστημένοι από τις σχέσεις τους (οι παντρεμένοι δηλώνουν πιο ευτυχισμένοι από τους άγαμους), διατηρούν ένα ευρύ κοινωνικό και φιλικό περιβάλλον, έχουν μειωμένες πιθανότητες εμφάνισης ψυχικών παθήσεων όπως η κατάθλιψη, η σχιζοφρένεια, οι φοβίες και η αγχώδης διαταραχή, αλλά και μειωμένες πιθανότητες εθισμού σε ουσίες ή αλκοόλ.
Τέλος, σε σωματικό επίπεδο, οι άνθρωποι που δηλώνουν ευτυχισμένοι από τη ζωή τους εμφανίζουν λιγότερα αρνητικά σωματικά συμπτώματα, είναι πιο υγιείς και έχουν μειωμένες αλλεργικές αντιδράσεις. Άνθρωποι που πάσχουν από χρόνιες και απειλητικές για την ζωή τους ασθένειες (π.χ. καρκίνο ή διαβήτη) αλλά ταυτόχρονα θεωρούν πως έχουν μία γεμάτη ζωή, δηλώνουν χαμηλότερα επίπεδα πόνου, καλύτερη ποιότητα ζωής, και κάνουν μειωμένη χρήση φαρμάκων.
Θετικότητα, χαρά, αισιοδοξία και ελπίδα υπάρχουν πάντοτε, ανεξαρτήτως των συνθηκών. Το πρόβλημα είναι ότι δεν τα βλέπουμε, δεν εστιάζουμε σε αυτά. Αν προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και εκτιμούμε τα πράγματα και τη ζωή μας, αυξάνουμε τις πιθανότητες να αποκτήσουμε μία ζωή πιο γεμάτη, με νόημα και πληρότητα. Άλλωστε, όπως έχει πει ο φιλόσοφος Bertrand Russell, «Ο άνθρωπος, για την ευτυχία του, χρειάζεται όχι μόνο την απόλαυση κάποιων πραγμάτων, αλλά και ελπίδα, προσπάθεια και αλλαγή».
Ενδεικτική βιβλιογραφία και σύνδεσμοι
Myers, D.G. (2007) Pursuing happiness. Psychoogy Teacher Network, 17(1).
Myers, D.G. (2000) The Funds, Friends and Faith of happy people. American Psychologist, 55.
Seligman, M.E.P. (2002) Authentic Happiness. New York: Free Press.
Ελληνική Εταιρεία Θετικής Ψυχολογίας, http://www.positiveemotions.gr/
Dr. Martin Seligman homepage: http://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/Default.aspx
Positive Psychology Center http://www.ppc.sas.upenn.edu/
