Μέσα στο πετσί του σκύλου

Ο Στέφανος Ντ. ήταν 22 χρονών, φοιτητής της ιατρικής, τοξικομανής (κοκαΐνη, PCF και, κυρίως, αμφεταμίνες).
Μία νύχτα είδε ένα πολύ ζωντανό όνειρο: ήταν σκύλος και ζούσε σ’ έναν κόσμο αφάνταστα πλούσιο σε μυρωδιές που του έδιναν τη σημα­σία του («την ευτυχισμένη ευωδιά του ρυακιού… την υπέροχη ευωδιά μιας πέτρας»). Ξυπνώντας βρέθηκε πράγματι να ζει σε έναν τέτοιο κό­σμο. «Λες και προηγουμένως έπασχα από μια πλήρη αχρωματοψία και ξαφνικά βρισκόμουν σε έναν κόσμο γεμάτο από χρώματα». Πράγματι, και η αντίληψη των χρωμάτων είχε ενισχυθεί. («Θα μπορούσα να δια­κρίνω δεκάδες αποχρώσεις του καφέ, που πριν θα έβλεπα απλώς σαν καφέ. Τα δερματόδετα βιβλία μου, που ήταν προηγουμένως όλα ίδια μεταξύ τους, είχαν τώρα εντελώς διαφορετικές και ευδιάκριτα ξεχωρι­στές αποχρώσεις».) Από την άλλη μεριά, υπήρχε και μία δραματική έ­ξαρση της «εσωτερικής» οπτικής αντίληψης και της οπτικής μνήμης. («Ποτέ πριν δεν μπορούσα να σχεδιάσω, ποτέ μου δεν μπορούσα να “δω” τα πράγματα μέσα στο μυαλό μου, αλλά τώρα ήταν σαν να είχα μια camera lucida μέσα στο κεφάλι μου, “έβλεπα” τα πάντα σαν να προβάλλονταν επάνω στο χαρτί και δεν είχα παρά να σχεδιάσω τα πε­ριγράμματα που “έβλεπα”. Ξαφνικά μπορούσα να φτιάξω τα πιο ακρι­βή ανατομικά σχέδια».) Το κυριότερο στοιχείο της μεταμόρφωσης του κόσμου του ήταν, όμως, η έξαρση της όσφρησης-. «Στο όνειρο μου είχα δει πως ήμουν σκύλος —ένα όνειρο με μυρωδιές— και τώρα ξύπνησα σε έναν κόσμο άπειρα ευωδιαστό, έναν κόσμο όπου όλες οι άλλες αι-σθήσεις, αν και σε έξαρση, ωχριούν μπροστά στην όσφρηση». Όλα αυ­τά τα συνόδευε μια τρεμούλα, μια έντονη συγκίνηση και μια παράξενη νοσταλγία ενός χαμένου κόσμου, ενός κόσμου λησμονημένου, που είχε, όμως, αφήσει κάποια ίχνη αναμνήσεων
«Πήγα σε ένα κατάστημα αρωμάτων», συνέχισε. «Προηγουμένως δεν είχα πολύ σπουδαία μύτη, τώρα, όμως, ξεχώριζα κάθε μυρωδιά στη στιγμή και έβρισκα την καθεμιά μοναδική, με μια ιδιαίτερη σημασία, σαν τον αντιπρόσωπο ενός ολόκληρου κόσμου». Ανακάλυψε ότι μπο­ρούσε να ξεχωρίσει, όλους του τους φίλους — και τους ασθενείς από τη μυρωδιά τους και μόνο: «Πήγαινα στην κλινική, ρουθούνιζα σαν σκύλος και μ’ αυτή την εισπνοή, πριν τους δω, αναγνώριζα τους είκοσι ασθε­νείς που νοσηλεύονταν. Ο καθένας είχε τη δική του οσφρητική φικτιο- γνωμία, ένα πρόσωπο-μυρωδιά, πολύ πιο ζωντανό, πιο ευωδιαστό και με μεγαλύτερη σημασία από οποιοδήποτε οπτικό πρόσωπο». Μπορού­σε να καταλάβει με τη μυρωδιά τις συγκινήσεις τους —το φόβο, την ικανοποίηση, τη σεξουαλικότητα τους— σαν σκύλος. Μπορούσε να α­ναγνωρίσει τον κάθε δρόμο, το κάθε μαγαζί από την οσμή του και μπορούσε να βρει το δρόμο του στη Νέα Υόρκη, χωρίς λάθος, από τη μυρωδιά.
Μια ορμή τον διακατείχε, που τον έσπρωχνε να μυρίσει και να αγγί­ξει το καθετί («Δε μου φαινόταν αληθινά πραγματικό μέχρι να το αγγί­ξω και να το μυρίσω»), ορμή που καταπίεζε όταν βρισκόταν με άλλοτις, για να μη φανεί απρεπής. Οι σεξουαλικές μυρωδιές ήταν ερεθιστικές και έντονες, χωρίς, όμως, να τις νιώθει πιο έντονα από τις μυρωδιές των φαγητών και τις υπόλοιπες. Η ηδονή που του πρόσφερε η όσφρηση ήταν έντονη —και άλλο τόσο και η δυσαρέσκεια— αλλά για τον ίδιο δεν ήταν τόσο ένας κόσμος απλής ηδονής και απέχθειας, όσο ένιωθε ότι τον περιέβαλλε ένα αισθητικό σύνολο, μία λογική, μία νέα νοηματι-κή ενότητα. «Ήταν ένας κόσμος πλημμυρισμένος από το συγκεκριμέ­νο, από λεπτομέρειες», είπε, «ένας κόσμος που σε έπνιγε με την αμεσό­τητα του, με την άμεση σημασία του». Μέχρι τότε ο Στέφανος ήταν περισσότερο ένας διανοούμενος με τάση προς το συλλογισμό και την αφαίρεση, ενώ τώρα, μπροστά στην υποχρεωτική αμεσότητα της κάθε εμπειρίας, η σκέψη, η αφαίρεση, η κατηγοριοποίηση του ήταν πράγμα­τα δύσκολα και εξωπραγματικά.
Μάλλον απότομα, ύστερα από τρεις βδομάδες, αυτή η παράξενη με­ταμόρφωση έπαψε και η όσφρηση του, όπως όλες του οι αισθήσεις, ξαναγύρισαν στο κανονικό· ξαναβρήκε τον εαυτό του με μία ανάμεικτη αίσθηση απώλειας και ανακούφισης, μέσα στον παλιό του ωχρό κόσμο της αισθητηριακής ατονίας, του μη συγκεκριμένου και της αφαίρεσης. «Χαίρομαι που είμαι πάλι πίσω», είπε, «αλλά ταυτόχρονα νιώθω και μια τεράστια απώλεια. Βλέπω καθαρά τώρα ποιο είναι το κόστος τού να είμαστε πολιτισμένοι και ανθρώπινοι. Χρειαζόμαστε και το άλλο, έχου­με εξίσου ανάγκη και από το “πρωτόγονο”».
Έχουν περάσει 16 χρόνια από τότε και οι φοιτητικές μέρες, καθώς και οι μέρες των αμφεταμινών, είναι πια μακριά. Ποτέ δεν επαναλή- φθηκε κάτι, έστω και απόμακρα, ανάλογο. Ο δρ Ντ. είναι τώρα ένας πολύ πετυχημένος νέος παθολόγος, συνάδελφος και φίλος μου στη Νέα Υόρκη. Δε νιώθει καμιά λύπη, αν και μερικές φορές είναι κάπως νοσταλγικός: «Εκείνος ο κόσμος από μυρωδιές, ο ευωδιαστός κόσμος!» αναφωνεί. «Ήταν τόσο ζωντανός, τόσο αληθινός! Σαν μια επίσκεψη σε άλλο κόσμο, στον κόσμο της καθαρής αντίληψης, πλούσιο, ζωντανό, αυτάρκη και πλήρη. Αχ, αν μόνο μπορούσα να επιστρέψω μερικές φο­ρές και να γίνομαι σκύλος και πάλι!»
Ο Freud γράφει συχνά για την ανθρώπινη όσφρηση, αναφερόμενος σ’ αυτήν σαν «θύμα» της καταπίεσης που της ασκεί η ωρίμανση και ο πολιτισμός με την κατάκτηση της όρθιας στάσης και την καταπίεση της πρωτόγονης, προγεννητικής σεξουαλικότητας. Ειδικές (και παθολογι­κές) εξάρσεις της όσφρησης έχουν πράγματι αναφερθεί στις διάφορες παραφιλίες, το φετιχισμό και άλλες παραπλήσιες διαστροφές και πα­λινδρομήσεις Αλλά η άρση της αναστολής που περιγράφουμε στην ιστορία του Στέφανου Ντ. μοιάζει πολύ πιο γενικευμένη και, παρόλο που συνδυάζεται με μια υπερδιέγερση —πιθανόν μία ντοπαμινική υ- περλειτουργία που προκαλούν οι αμφεταμίνες— δεν ήταν ειδικά εντο­πισμένη στο σεξουαλικό τομέα ούτε συνδυαζόταν με μια σεξουαλική παλινδρόμηση. Μία ανάλογη υπεροσμία, μερικές φορές με παροξυσμι- κή μορφή, μπορεί να παρουσιαστεί σε διεγερτικές υπερντοπαμινεργι- κές καταστάσεις, όπως σε μετεγκεφαλυαδι,κούς ασθενείς σε θεραπεία με L-Dopa και σε μερικούς ασθενείς με το σύνδρομο Tourette.
Εκείνο που σίγουρα, αν όχι τίποτε άλλο, καταλαβαίνουμε είναι η οι- κουμενικότητα του φαινομένου της αναστολής, ακόμα και στο πιο στοιχειώδες επίπεδο αντίληψης: την αναγκαιότητα αναστολής του επι­πέδου εκείνου που ο Head θεωρούσε σαν πρωταρχικό και γεμάτο από αισθητηριακό χρώμα και αποκαλούσε «πρωτοπαθητικό», για να γίνει δυνατή η ανάδυση του εξεζητημένου, κατηγορικού και απαλλαγμένου συναισθηματικής φόρτισης «επικριτικού» επιπέδου.
Η ανάγκη μιας τέτοιας αναστολής δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα φροϋδικό επίπεδο ούτε θα έπρεπε η άρση της να εξαίρεται και να ρομαντικοποιείται με τον ποιητικό τρόπο του Μπλέικ. Ίσως είναι α­πλώς αναγκαία, όπως το υπαινίσσεται ο Head, για να είμαστε άνθρωποι και όχι σκυλιά
Η εμπειρία του Στέφανου Ντ. μας υπενθυμίζει ίσως, όπως το ποίημα του Τζ. Κ. Τσέστερτον, «Το Τραγούδι του Quoodle», ότι έχουμε μερικές φορές την ανάγκη να γινόμαστε από άνθρωποι σκυλιά:
Δεν έχουν μύτη οι έκπτωτοι γιοι της Εύας…
Μύτη καμιά για την ευτυχισμένη ευωδιά του ρυακιού για την υπέροχη ευωδιά μιας πέτρας!
ΥΣΤΕΡΌΓΡΑΦΟ
Πρόσφατα αντιμετώπισα μία περίπτωση που θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει απόρροια αυτής που περιέγραψα παραπάνω. Την περίπτωση ενός προικισμένου ανθρώπου, θύματος ενός κρανιοεγκεφαλικού τραυ­ματισμού που προκάλεσε σοβαρή βλάβη στις οσφρητικές του οδούς (πολύ τρωτές κατά μήκος της μακριάς τους διαδρομής στο πρόσθιο διαμέρισμα του κρανίου) και έχασε εντελώς την αίσθηση της όσφρη­σης.
Ό συνέπειες αυτού του γεγονότος ήταν, για τον ίδιο, ιδιαίτερα αιφ­νιδιαστικές και βασανιστικές: «Η όσφρηση;» λέει. «Ποτέ δεν της έχω αφιερώσει την παραμικρή σκέψη. Υπό κανονικές συνθήκες κανείς δεν τη σκέφτεται. Όταν, όμως, την έχασα, ήταν σαν ξαφνικά να τυφλώθη­κα. Η ζωή μου έχασε ένα μεγάλο μέρος της νοστιμιάς της, γιατί κανείς δε συνειδητοποιεί σε ποιο βαθμό η “νοστιμιά” υπάρχει χάρη στην ό­σφρηση. Μυρίζεις τους ανθρώπους, μυρίζεις τα βιβλία, μυρίζεις την πό­λη, μυρίζεις την άνοιξη, ίσως όχι συνειδητά αλλά σαν ένα πλουσιότατο υποσυνείδητο υπόβαθρο για οτιδήποτε άλλο κάνεις. Ολόκληρος ο κό­σμος μου βρέθηκε ξαφνικά ριζικά φτωχότερος…»
Υπήρχε εδώ μία οδυνηρή αίσθηση απώλειας και μια οξύτατη αίσθη­ση νοσταλγίας, μία πραγματική «οσφραλγία»: τον διακατείχε ο πόθος να θυμηθεί τον κόσμο των οσμών στον οποίο δεν είχε δώσει ποτέ κα­μιά συνειδητή προσοχή, αλλά ο οποίος, μόλις τώρα καταλάβαινε, απο­τελούσε το έδαφος πάνω στο οποίο στηριζόταν η ζωή. Και τότε, μερι­κούς μήνες αργότερα, με έκπληξη και χαρά αντιλήφθηκε ότι ο αγαπημέ­νος του πρωινός καφές, που είχε γίνει εντελώς «ανούσιος», άρχισε να ξαναπαίρνει νοστιμιά. Πειραματικά, δισταχτικά, δοκίμασε την πίπα του, που δεν είχε αγγίξει για μήνες, και επίσης έπιασε κάτι από το πλούσιο άρωμα που τόσο πολύ αγαπούσε.
Φοβερά αναστατωμένος —καθώς οι νευρολόγοι δεν του είχαν αφή­σει καμιά ελπίδα ανάνηψης— επισκέφτηκε και πάλι το γιατρό του. Αλ­λά αυτός, αφού τον εξέτασε λεπτομερώς, χρησιμοποιώντας μια «διπλή τυφλή» τεχνική, του είπε: «Όχι, λυπάμαι, δεν υπάρχει ίχνος ανάνηψης. Εξακολουθείτε να έχετε μία πλήρη ανοσμία. Είναι, όμως, περίεργο που μου λέτε ότι μπορείτε να “μυρίζετε” τώρα την πίπα και τον καφέ σας…»
Εκείνο που μάλλον συνέβη —και το σημαντικό είναι ότι η κατα­στροφή αφορούσε μόνο τις οσφρητικές οδούς και όχι τον εγκεφαλικό φλοιό— είναι η ανάπτυξη μιας έντονα ενισχυμένης οσφρητικής φαντα­σίας, σχεδόν μιας ελεγχόμενης ψευδαίσθησης, θα λέγαμε, έτσι που τώ­ρα, πίνοντας τον καφέ του και ανάβοντας την πίπα του —καταστάσεις που πρωτύτερα ήταν κανονικά φορτισμένες με οσφρητικούς συνειρ­μούς— είναι σε θέση να ανακαλέσει ή να επαναφέρει αυτούς τους συ­νειρμούς, υποσυνείδητα και με μία τέτοια ένταση, ώστε στην αρχή να μην τους ξεχωρίζει από τους «αληθινούς».
Αυτή η εν μέρει συνειδητή, εν μέρει ασυνείδητη, δύναμη εντάθηκε και επεκτάθηκε με τον καιρό. Έφτασε να οσμίζεται και να «μυρίζει» την άνοιξη. Τουλάχιστον ανακαλεί μία οσφρητική μνήμη ή μία οσφρη­τική εικόνα τόσο έντονη, που μπορεί σχεδόν να ξεγελάσει τον εαυτό του και τους άλλους, πιστεύοντας ότι στ’ αλήθεια τη μυρίζει.
Γνωρίζουμε ότι υπάρχει συχνά μία τέτοια αντιστάθμιση στους τυ­φλούς και στους βαρήκοους. Σκεφτόμαστε, για παράδειγμα, τον κουφό Μπετόβεν και τον τυφλό Πρέσκοτ. Αλλά δεν έχω την παραμικρή ιδέα για το αν αυτό συμβαίνει συχνά με την ανοσμία.

(Κεφάλαιο από το βιβλίο του Oliver Sacks)