Κι εδώ χρειάζεται να συνεννοηθούμε. Η μνήμη, η παθητική υπακοή, ή μίμηση του ενηλίκου και γενικά οι αντιληπτικοί παράγοντες είναι τόσο φυσικοί στο παιδί όσο και η αυθόρμητη δραστηριότητα. Έτσι δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι παλιές μέθοδοι, όσο αντιψυλογικές κι αν είναι κάποτε, απέκλεισαν τελείως την παρατήρηση του παιδιού από αυτή την άποψη.
Ανάμεσα στις δύο παιδαγωγικές, λοιπόν, το κριτήριο πρέπει ν’ αναζητηθεί όχι στη χρησιμοποίηση αυτής ή εκείνης της μεταχείρισης της παιδικής νοητικότητας, αλλά στη συνολική αντίληψη που σχηματίζει ο εκπαιδευτικός για το παιδί σε κάθε περίπτωση.
Η παιδική ηλικία είναι ένα αναγκαίο κακό ή μήπως οι χαρακτήρες της παιδικής νοητικότητας έχουν μια λειτουργική σημασία που προσδιορίζει μια αληθινή δραστηριότητα;
Ανάλογα με την απάντηση που θα δοθεί σ’ αυτό το θεμελιώδες ερώτημα, η σχέση ανάμεσα στην ενήλικη κοινωνία και στο εκπαιδευόμενο παιδί θα εκληφθεί μονομερής ή αμοιβαία.
Στην πρώτη περίπτωση, το παιδί καλείται να δεχτεί απ’ έξω τα έτοιμα επεξεργασμένα προϊόντα της γνώσης και της ηθικής των ενηλίκων. Η εκπαιδευτική σχέση πραγματώνεται με την καταπίεση αφ’ ενός και την αντίληψη αφ’ ετέρου.
Μέσα από μια τέτοια άποψη, οι μαθητικές εργασίες, ακόμα και οι πιο ατομικές (η σύνταξη μιας έκθεσης, η απόδοση μιας ερμηνείας, η λύση ενός προβλήματος), αποτελούν λιγότερο μια πραγματική δραστηριότητα της αυθόρμητης και προσωπικής έρευνας και περισσότερο μια επιβεβλημένη εργασία και μια αντιγραφή του εξωτερικού πρότυπου. Την πιο βαθιά ηθική υπόσταση του μαθητή τη διαπερνά περισσότερο η υπακοή παρά η αυτονομία.
Αντίθετα, στο μέτρο που η παιδική ηλικία θεωρείται σαν προικισμένη με μια αληθινή ενεργητικότητα και που η ανάπτυξη του πνεύματος αντιμετωπίζεται μέσα στον δυναμισμό του, η σχέση ανάμεσα στα υποκείμενα για εκπαίδευση και στην κοινωνία γίνεται αμοιβαία. Το παιδί τείνει να προσεγγίσει την κατάσταση του ενήλικου ανθρώπου, όχι πια με το να δέχεται τη λογική και τους κανόνες της σωστής δράσης, αλλά κατακτώντας τα με τη δική του προσπάθεια και τη δική του προσωπική εμπειρία. Σε απάντηση, η κοινωνία περιμένει από τις νέες γενιές κάτι καλύτερο από μια μίμηση: έναν εμπλουτισμό.
