Είχε τόσο μεγάλη απήχηση το προηγούμενο άρθρο ώστε να θέλω κάπως βιαστικά να προσθέσω μερικά ακόμα…SOS στο θέμα. Όχι μόνο για να μην παρεξηγηθώ ότι μόνο τα 2-3 παραδείγματα που έδωσα είναι τα πιο σημαντικά, αλλά επειδή κατάλαβα ότι το θέμα είναι πολύ καθημερινή ανάγκη και η παιδεία μας σε αυτό ελάχιστη.
O τρόπος που μιλάει ο Ομπάμα στο τηλεοπτικό κοινό έτσι με συνοδεία “δεδομένων” είναι ενδεικτικός της σημασίας του θέματος. Υποθέτουμε ότι περισσότερα “στοιχεία” = καλύτερη αντίληψη του θέματος αλλά πολλές φορές παραπλανούν. Δεν αρκείται σε κάποιο μικρό υπότιτλο για έμφαση. Καδράρει (κυριολεκτικά) την ομιλία του με “στοιχεία”. Κλασσικό παράδειγμα η χρήση κύκλων για να δείξει την σχέση ανάμεσα σε στατιστικά δεδομένα. Ειδικά με την χρήση σκιάς, εμείς θεωρούμε (στο μυαλό μας) ότι 
αναφέρεται στον όγκο της σφαίρας. Δηλαδή η Αμερικανική οικονομία είναι πολύ πολύ μεγαλύτερη από τις άλλες. Αλλά ακόμα και αν το δούμε δισδιάστατα με το ζόρι δεν βγαίνει! Εδώ για παράδειγμα έβαλα όλους άλλους τους κύκλους με κόκκινο (μετατροπή σε διανύσματα έκανα, δεν άλλαξα καθόλου το μέγεθος) μέσα στις ΗΠΑ. (Μπλε σφαίρα.) Βγάζουν συνολικά 16.8 τρισεκατομμύρια αλλά παρόλα αυτά δεν γεμίζουν τον κύκλο των ΗΠΑ! (14.6 τρις.)
Όταν βρούνε τα δύσκολα βέβαια λένε ότι “φταίνε οι γραφίστες” ή ότι το έκαναν “για να δείχνει πιο όμορφο”…
Στις περισσότερες περιπτώσεις το “ψέμα” προέρχεται από την επιλογή λάθους είδους γραφήματος. Κλασσικό παράδειγμα και στην κρατική μας τηλεόραση οποιοδήποτε φαινόμενο είναι τυχαίο (επειδή δεν υπάρχει μακροπρόθεσμος πολιτικός σχεδιασμός) ή θέλουν να κρύψουν μια σπασμωδική ενέργεια. Για παράδειγμα απελάσεις “λαθρομεταναστών”. (Να τονίσω ότι τα νούμερα είναι από το μυαλό μου και χρησιμοποιώ τα πιο απλά γραφικά απλά για να εξηγήσω τις ιδέες.)
Το γράφημα στα αριστερά μας δείχνει μια αυξητική 
πορεία. Ο εγκέφαλος του τηλεθεατή απλά σκέφτεται (ε, αρχίσαμε λίγο άσχημα αλλά πλέον γίνεται συστηματική προσπάθεια στο θέμα αυτό.) Αλλά τα δεδομένα είναι προσθετικά! Δηλαδή αυτό που βλέπουμε για το 2001 είναι το σύνολο του 2000 συν το σύνολο του 2001. Αν δούμε τα στοιχεία από τα οποία έβγαλα αυτό το γράφημα ανά χρονιά, βλέπουμε (ανάλογα με τον πολιτικό προβληματισμό σας) είτε κυβερνητική αδράνεια κάποιες χρονιές στο θέμα ή μεγάλες υπερβολές σαν τον …”Ξένιο” που δεν φέρνουν αποτέλεσμα ή οτιδήποτε άλλο.
Το πρώτο γράφημα, το σωρευτικό, κρύβει κάτω από το χαλί οποιαδήποτε άλλη θεώρηση του θέματος.
Άλλη αγαπημένη τακτική είναι η επιλεκτική δημιουργία κατηγοριών. Για παράδειγμα να δούμε το θέμα της φοροδιαφυγής. Είναι προφανές (!) ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα στο κράτος το δημιουργούν όσοι βγάζουν λιγότερο από 40000 ευρώ τον χρόνο!
Εκείνη η πρώτη μπάρα, η ψηλή. Εκεί είναι το πρόβλημα. Πρέπει να τους κυνηγήσουμε αυτούς! Βέβαια μάλλον δεν θα σκεφτεί κανείς ότι η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει ένα μεγαλύτερο εύρος ανθρώπων… πιθανώς και περισσότερους Έλληνες. (Πέρα από όλα τα άλλα θέματα σχετικά με την “καλύτερη” φοροδιαφυγή όσων έχουν περισότερα χρήματα.)
Το ίδιο γράφημα αν το βλέπαμε στην πλήρη του ανάπτυξη μπορεί να έδειχνε και έτσι. Δεν ήταν ψέμα το
πρώτο γράφημα, απλά δεν έβαλαν τις άλλες κατηγορίες με εισοδήματα άνω των 120 χιλιάδων γιατί “δεν χώραγε και δεν θα διαβαζόταν στην τηλεοπτική ανάλυση…”
Ψυχολογικά, αυτό το κόλπο είναι ακόμα πιο ισχυρό όταν το παντρέψεις με επιλεκτική χρήση χρωμάτων. Δηλαδή τείνουμε να θεωρούμε τα πιο ουδέτερα χρώματα ως ενδεικτικά “μη προβλήματος” ή μικρής ποσότητας, ενώ τα έντονα ως – σχεδόν αυτόματα – κάπου που πρέπει να εστιάσουμε.
Αν δεν βάλω καθόλου επεξήγηση, εσείς στο ρελαντί θα θεωρήσετε ότι η Κρήτη, η Ρόδος και μερικά νησιά κοντά στην Τουρκία (κόκκινο – κι αυτό συνειρμικά!) έχουν “μεγάλο” πρόβλημα. Και η Κόρινθος, Μετά λίγο η Ήπειρος και μετά η Θράκη και η Βόρεια Πελοπόννησος.
Βέβαια αν το σκεφτούμε λίγο παραπάνω θα αρχίσουμε τις απορίες:
1. Πόσα κρούσματα είναι το κόκκινο χρώμα; Μπορεί και στο πράσινο να είναι πολλά. Ποιά είναι η κλίμακα;
2. Γιατί η Αττική, μαζί με την Βοιωτία και την Δυτική Στερεά είναι όλη μαζί; Για να ρίχνουν τον μέσο όρο;
3. Σε σχέση με τι είναι αυτός ο δείκτης; Τον τοπικό πληθυσμό; Τον αριθμό εισερχόμενων μεταναστών; Κάτι άλλο;
Υπάρχουν άπειροι τρόποι να πεις ψέματα χωρίς να λες ψέματα. Όλα ανεξαιρέτως τα παραπάνω τερτίπια (όπως και αυτά που περιγράφω στο πρώτο μέρος του θέματος) τα έχω κάνει προσωπικά. Καθότι ήταν για το καλό του περιβάλλοντος ή των ανθρώπινων δικαιωμάτων θεωρώ μερικές φορές ότι καλώς το έκανα έτσι αλλά παραμένει το γεγονός ότι τελικά είναι ψέμα.
