ΠΩΣ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη δυναμική επίδραση των συναισθημάτων πά­νω στο σκεπτόμενο νου —και το λόγο που το συναίσθημα και η λογική βρίσκο­νται πάντα σε εμπόλεμη κατάσταση — , ας δούμε πο3ς εξελίχθηκε ο εγκέφαλος. Οι ανθριόπινοι εγκέφαλοι, με κοντά ενάμισι κιλό κύτταρα και φαιά ουσία, είναι περίπου τριπλοί σε μέγεθος από αυτούς με τους οποίους είναι εφοδιασμένοι οι πλησιέστεροι συγγενείς μας στην κλίμακα της εξέλιξης, τα ανθροοποειδή πρω­τεύοντα θηλαστικά. Κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης, ο εγκέ­φαλος αναπτύχθηκε από τη βάση προς τα επάνω, τα δε ανώτερα κέντρα του ανα­πτύχθηκαν ως βελτιώσεις κατοπερων, παλαιότερων μερών. (Η ανάπτυξη του εγκεφάλου στο ανθρώπινο έμβρυο ακολουθεί σε χοντρές γραμμές αυτή την εξε­λικτική πορεία.)

Το πιο πρωτόγονο κομμάτι του εγκεφάλου, το οποίο είναι κοινό σε όλα τα εί­δη που διαθέτουν ένα ελάχιστο νευρικό σύστημα, είναι το εγκεφαλικό στέλεχος, το οποίο αποτελεί την προέκταση προς τα πάνω, μέσα στο κρανίο, του νωτιαίου μυελού που βρίσκεται μέσα στη σπονδυλική στήλη. Αυτός ο πρώτος εγκέφαλος ρυθμίζει βασικές ζωτικές λειτουργίες, όπως την αναπνοή και το μεταβολισμό των υπόλοιποι οργάνcov του σώματος, όπως επίσης ελέγχει τις στερεότυπες αντιδράσεις και κινήσεις. Αυτός ο πρωτόγονος εγκέφαλος δεν μπορεί να θείορη- θεί ότι σκέπτεται ή μαθαίνει. Περισσότερο αποτελεί ένα σύστημα προγραμματι­σμένων από τα πριν ρυθμιστών που διατηρούν τη λειτουργία του σώματος και τις αντιδράσεις του στα σωστά επίπεδα, ώστε να του εξασφαλίζουν την επιβίωση. Αυτός ο εγκέφαλος κυριαρχούσε στην Εποχή των Ερπετών: φανταστείτε ένα φί­δι που σφυρίζει για να σημάνει την επαπειλούμενη επίθεση.

Από την πιο πρωτόγονη ρίζα, το εγκεφαλικό στέλεχος, ξεπήδησαν τα συγκι­νησιακά κέντρα. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα στην εξέλιξη των ειδών, από αυτές τις συγκινησιακές περιοχές αναπτύχθηκε ο σκεπτόμενος εγκέφαλος ή «νε- οφλοιός». Το γεγονός ότι ο σκεπτόμενος εγκέφαλος αναπτύχθηκε από τον συ­γκινησιακό αποκαλύπτει πολλά γύρω από τη σχέση μεταξύ σκέψης και συναι­σθήματος. Ο συγκινησιακός εγκέφαλος υπήρχε πολύ πριν υπάρξει ο λογικός.

Η αρχαιότερη ρίζα της συγκινησιακής μας ζωής εντοπίζεται στην αίσθηση της όσφρησης —ή, πιο σωστά, του οσφρητικού λοβού-, των κυττάρων που συλ­λαμβάνουν και αναλύουν την οσμή. Κάθε ζων οργανισμός, είτε θρεπτικός, δηλη- τηρκύδης, σεξουαλικός σύντροφος, αρπακτικό ή λεία, έχει μια διακεκριμένη μο­ριακή ταυτότητα που μπορεί να μεταφερθεί με τον αέρα. Σ’ εκείνους τους πρω­τόγονους καιρούς, η όσφρηση συνιστούσε μια ζαπικής σημασίας αίσθηση για την αυτοσυντήρηση.

Από τον οσφρητικό λοβό τα αρχαία κέντρα των συναισθημάτων άρχισαν να εξελίσσονται και περιστασιακά να διογκοόνονται τόσο, ώστε να περικλείσουν την κορυφή του εγκεφαλικού στελέχους. Στα αρχικά του στάδια, το οσφρητικό κέντρο αποτελούνταν από λίγα, εξαιρετικά λεπτά στρο^ματα νευρώνων που συ- γκεντρίόνονταν για να αναλύσουν την οσμή. Ένα στρώμα κυττάρων προσλάμβα-

το οσφραινόμενο και το διαχώριζε στις εξής σαορεις κατηγορίες: φαγώσιμο ή – Ξ κό, σεξουαλικά διαθέσιμο, εχθρικό ή βρώσιμο. Ένα δεύτερο στρώμα κυττά- ο* λ έστελνε ανακλαστικά μηνύματα κατά μήκος του νευρικού συστήματος λέγο­ντας στο σώμα τι να κάνει: να δαγκο5σει, να φτύσει, να πλησιάσει, να τρέξει να Χυθεί ή να κυνηγήσει τη λεία του¹⁰.

Με την εμφάνιση των προπων θηλαστικών προστέθηκαν νέα, ουσιοοδη στρώ- . :τα του συγκινησιακού εγκεφάλου. Αυτά, περικλείοντας το εγκεφαλικό στέλε- ;::. έμοιαζαν αμυδρά με ένα κουλουράκι που του λείπει μια δαγκωνιά στο ση- αείο όπου το εγκεφαλικό στέλεχος παρεισφρέει σ’ αυτά. Επειδή αυτό το μέρος τον Εγκεφάλου περικλείει σαν δαχτυλίδι και οριοθετεί το εγκεφαλικό στέλεχος, : νομάστηκε «μεταιχμιακό σύστημα» (ή «λιμβικό» από τη λατινική λέξη limbus, rrov σημαίνει δαχτυλίδι). Αυτή η νέα νευρωνική περιοχή προσέθεσε συναισθή- . ::τα κατάλληλα για το ρεπερτόριο του εγκεφάλου¹¹. Όταν βρισκόμαστε υπό την επήρεια σφοδρής επιθυμίας ή μανίας, είμαστε τρελοί από έροπα ή παλαβίομένοι ~ό φόβο, είμαστε στο έλεος του μεταιχμιακού συστήματος.

Καθοος εξελισσόταν, το μεταιχμιακό σύστημα τελειοποίησε δύο ισχυρά εργα­λεία: τη μάθηση και τη μνήμη. Αυτές οι επαναστατικές καινοτομίες επέτρεπαν ~το ζθ3θ να είναι πολύ εξυπνότερο στις επιλογές που έκανε σε σχέση με την επι- βίωσή του, και να εναρμονίζει τις αντιδράσεις του έτσι ώστε να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις, αντί να έχει άκαμπτες και αυτόματες αντιδρά­σεις. Αν ένα φαγητό φέρνει δυσπεψία, την επόμενη φορά πρέπει να αποφεύγε­ται. Αποφάσεις όπο^ς, για παράδειγμα, η γνώση τού τι πρέπει να φάει και τι να απορρίψει το ζώο, εξαρτιόταν ακόμα σε μεγάλο βαθμό από την όσφρηση. Οι διασυνδέσεις μεταξύ οσφρητικού λοβού και μεταιχμιακού συστήματος ανέλα­βαν πια το καθήκον να διακρίνουν τις οσμές και να τις αναγνωρίζουν, συγκρίνο­ντας την παρούσα οσμή με κάποιες παλαιότερες, κι έτσι μπορούσαν να διακρί­νουν το καλό από το κακό. Αυτό γινόταν από το «ρινεγκέφαλο», δηλαδή κατά λέξη τον οσφρητικό εγκέφαλο, ένα μέρος του μεταιχμιακού δικτύου και την πρωτόγονη βάση του νεοφλοιού, το σκεπτόμενο εγκέφαλο.

Περίπου εκατό εκατομμύρια χρόνια πριν, ο εγκέφαλος των θηλαστικών πα­ρουσίασε μια αλματοοδη εξέλιξη. Στοιβαγμένα επάνο} στο λεπτό δι-στρωματικό φλοιό —τις περιοχές που σχεδιάζουν, κατανοούν το αισθητό, συντονίζουν την κίνηση— κάμποσα νέα στραψατα εγκεφαλικοον κυττάρων προστέθηκαν για να σχηματίσουν το νεοφλοιό. Σε αντίθεση με τον αρχαίο δι-στροοματικό φλοιό του εγκεφάλου, ο νεοφλοιός προσέφερε ένα εκπληκτικό διανοητικό πλεονέκτημα.

Ο νεοφλοιός του Homo Sapiens, κατά πολύ πιο εκτεταμένος από κάθε άλλο είδος, προσέθεσε όλα τα καθαρά ανθρο5πινα χαρακτηριστικά. Ο νεοφλοιός εί­ναι η έδρα της σκέψης. Εμπεριέχει τα κέντρα που συνθέτουν και κατανοούν αυ­τό που οι αισθήσεις συλλαμβάνουν. Συμβάλλει στο να νιώσουμε αυτό που σκε­φτόμαστε και μας επιτρέπει να έχουμε συναισθήματα για ιδέες, τέχνες, σύμβο­λα, νοητά στοιχεία.

Κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του, ο νεοφλοιός βοήθησε στην ανάπτυξη μιας συνετής συμπεριφοράς που χωρίς αμφιβολία προσέφερε τεράστια πλεονεκτήμα­τα στην ικανότητα ενός οργανισμού να αντέχει στις αναποδιές, αυξάνοντας τις πιθανότητες να μεταβιβάσουν οι απόγονοι με τη σειρά τους στους επόμενους τα γονίδια που αναπαράγουν το ίδιο νευρωνικό κύκλωμα. Το ζήτημα της επιβίωσης οφείλεται στο ταλέντο του νεοφλοιού να καταρτίζει στρατηγικά, μακρόπνοα προγράμματα και άλλα πνευματικά τεχνάσματα. Πέρα από αυτό, ο θρίαμβος της τέχνης, του πολιτισμού, της παιδείας, όλα αυτά είναι καρποί του νεοφλοιού.

Αυτή η νέα προσθήκη στον εγκέφαλο επέτρεψε τη διάνθιση της συναισθημα­τικής ζωής με αποχρώσεις. Πάρτε την αγάπη. Οι μεταιχμιακές δομές γεννούν συναισθήματα ευχαρίστησης και σεξουαλικής επιθυμίας -συγκινήσεις που τρέ­φουν το σεξουαλικό πάθος. Αλλά η προσθήκη του νεοφλοιού και οι διασυνδέ­σεις του με το μεταιχμιακό σύστημα έκαναν δυνατό τόσο το δεσμό μεταξύ μητέ­ρας και παιδιού, που βρίσκεται στα θεμέλια της οικογενειακής μονάδας, όσο και τη μακρόχρονη δέσμευση της ανατροφής το^ν παιδιοον, που καθιστά δυνατή την εξέλιξη των ανθρο)πο:)ν. (Είδη που στερούνται νεοφλοιού, όπως τα ερπετά, στε­ρούνται και μητρικής στοργής. Μετά την εκκόλαψη, τα νεογέννητα πρέπει να κρυφτούν για να μη γίνουν βορά των μεγάλων.) Στους ανθρώπους ο προστατευ­τικός δεσμός μεταξύ γονέα και παιδιού επιτρέπει ένα μεγάλο μέρος της ωρίμαν­σης να συντελεστεί στη διάρκεια μιας παρατεταμένης παιδικής ηλικίας —κατά την οποία ο εγκέφαλος εξακολουθεί να αναπτύσσεται.

Καθο5ς ανεβαίνουμε σε επόμενα σκαλιά της φυλογενετικής κλίμακας, από τα ερπετά στον πίθηκο και στον άνθρωπο, διαπιστώνουμε ότι ο συνολικός όγκος του νεοφλοιού αυξάνεται. Με την αύξηση αυτή επέρχεται και μια αύξηση με γε­ωμετρική πρόοδο τοον διασυνδέσεων που υπάρχουν μέσα στο εγκεφαλικό κύ­κλωμα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός αυπόν τοον διασυνδέσε(ον, τόσο μεγα­λύτερο το φάσμα των πιθανιόν αντιδράσεοον. Ο νεοφλοιός επιτρέπει λεπτές και πολύπλοκες εκδηλώσεις της συναισθηματικής ζωής, όπως είναι η ικανότητα να νιώθουμε αισθήματα για τα αισθήματα μας. Η ύπαρξη και λειτουργία νεοφλοι- ού-μεταιχμιακού συστήματος απαντάται περισσότερο στα πρωτεύοντα θηλαστι­κά παρά σε άλλα είδη —και πολύ περισσότερο στους ανθροόπους— κι αυτό εξη- 7 · ret είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος αντι- & ι ν στα συναισθήματά μας και περισσότερες αποχρώσεις. Ένα κουνέλι ή

: – θηκος παρουσιάζουν μια σειρά περιορισμένων αντιδράσεων στο φόβο, m : ανθρώπινος νεοφλοιός επιτρέπει ένα κατά πολύ ευρύτερο και ευφυέστε- • . Ξ.τερτόριο -που φθάνει μέχρι το τηλεφώνημα στο 166 ή στο 100. Όσο πιο r -γγο είναι το κοινωνικό σύστημα, τόσο σημαντικότερη θεωρείται μια τέτοια ξ ΐ ·.. Ξ ι α. και δεν υπάρχει πιο σύνθετο κοινωνικό σύστημα από το δικό μας, το ανθρώπινο¹².

Ομως αυτά τα ανο5τερα κέντρα δεν εξουσιάζουν όλη τη συναισθηματική μας : · Σε καίρια ζητήματα της καρδιάς —και ιδιαίτερα σε συναισθηματικά επεί- • -:ι περιστατικά— μπορεί να θεωρηθούν ότι καθυποτάσσονται στο μεταιχμια- – σύστημα. Επειδή τόσα πολλά από τα ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου είτε ξε­πήδησαν από τη μεταιχμιακή περιοχή είτε επέκτειναν τους στόχους της, ο συγκι- τσιακός εγκέφαλος παίζει έναν καίριο ρόλο στην αρχιτεκτονική του νευρικού τι στήματος. Ως ρίζα από την οποία αναπτύχθηκε ο νεότερος εγκέφαλος, οι συ- γκινησιακές περιοχές διασυνδέονται μέσω μυριάδων συνεκτικών κυκλωμάτοον ..ε όλα τα μέρη του νεοφλοιού. Αυτό δίνει στα συγκινησιακά κέντρα απεριόρι­στη δύναμη να επηρεάσουν τη λειτουργία του υπόλοιπου εγκεφάλου — συμπερι­λαμβανομένων και τοον κέντρων της σκέψης.