Το ανθρώπινο μυαλό πάντα ψάχνει για ένα νόημα στον κόσμο. Είναι ένας από τους λόγους που αγαπάμε τις ιστορίες τόσο πολύ: δίνουν νόημα σε αυτό που θα μπορούσε, διαφορετικά, να είναιτυχαία γεγονότα. Από τις ιστορίες αναδύονται χαρακτήρες, το πλαίσιο, οι ελπίδες και τα όνειρά τους, ακόμα καιτα ήθη. Χρησιμοποιώντας απλές δομές, οι ιστορίες μπορούν να επικοινωνούν πολύπλοκες ιδέες σχετικά με την άποψη του συντάκτη για τον κόσμο και πώς λειτουργεί, συχνά χωρίς τη γνώσητου αναγνώστη. Και όταν οι ιστορίες ενσωματώνουν τις αξίες στις οποίες εμείς δεν πιστεύουμε, έχουμε την τάση να τις απορρίπτουμε. Όμως, σύμφωνα με μια νέα μελέτη που δημοσιεύτηκεστο περιοδικό Personality and Social Psychology Bulletin, η τάση μας αυτή πηγαίνει πέρα απότην απόρριψη, καθώς, ψυχολογικά, απωθούμε την πρόκληση, επαναβεβαιώνοντας τις δικιές μαςγνωστές δομές για το νόημα.
Στην έρευνά τους, οι Proulx et al. (2010) χρησιμοποίησαν δύο ιστορίες που απεικονίζουν αποκλίνουσες απόψεις για τον κόσμο, για να διερευνήσουν πώς οι άνθρωποι αντιδρούν σε προσβλητικές ιδέες.
Η χελώνα και ο λαγός
Η πρώτη ιστορία ήταν ο μύθος του Αισώπου «Η χελώνα και ο λαγός». Είμαι βέβαιη ότι τον γνωρίζετε, γι ‘αυτό θα προχωρήσω κατ ‘ευθείαν σε ένα από τα ήθη της: αν καταπιάνεστε σε κάτι, όπως η χελώνα, τελικά θα τα καταφέρετε, ακόμα και αν θεωρείστε από τους γύρω σας εκτός συναγωνισμού.
Μια άλλη ερμηνεία είναι ότι ο λαγός χάνει τον αγώνα γιατί έχει υπερβολική αυτοπεποίθηση. Είτε έτσι, είτε αλλιώς, τόσο ο λαγός όσο η χελώνα θα πάρουν τελικά αυτό που τους αξίζει με βάση τον τρόπο που συμπεριφέρονται. Αυτός είναι ο τρόπος μας αρέσει να πιστεύουμε ότι λειτουργεί ο κόσμος: η προσπάθεια,
φέρνει ανταμοιβή. Ο τεμπέλης, ο λαγός, πάντα χάνει, έτσι;
Το Αυτοκρατορικό Μήνυμα
Σίγουρα μια διαφορετική ηθική προέρχεται από το δεύτερο κομμάτι που χρησιμοποίησαν οι ερευνητές: ένα μικρό διήγημα του Franz Kafka που ονομάζεται ‘An Imperial Message’. Σε αυτή την ιστορία ένας αγγελιαφόρος, που αποστέλλεται από τον αυτοκράτορα, προσπαθεί να σας παραδώσει ένα σημαντικό μήνυμα. Όμως, αν και είναι ισχυρός και αποφασιστικός, δεν έχει σημασία πόσο σκληρά προσπαθεί, ποτέ δεν θα το παραδώσει.
Σε αντίθεση με το μύθο του Αισώπου, ο Κάφκα μας υπενθυμίζει ότι η προσπάθεια, η επιμέλεια και ο ενθουσιασμός συχνά δεν ανταμείβονται. Μερικές φορές δεν έχει σημασία αν κάνουμε ή πούμε τα σωστά πράγματα, δεν θα πάρουμε αυτό που θέλουμε.
Από πολλές απόψεις η ιστορία του Κάφκα είναι εξίσου αληθής, όπως ο μύθος του Αισώπου, αλλά είναι μια πολύ λιγότερο “εύγευστη” αλήθεια. Ο μύθος του Αισώπου φαίνεται να έχει νόημα για εμάς, ενώ η ιστορία του Κάφκα όχι, μοιάζει κενή και παράλογη. Κατά συνέπεια, εμμένουμε μάλλον περισσότερο στο μύθο του Αισώπου παρά στην καταθλιπτική ιστορία του Κάφκα.
Ασυναίσθητη απειλή
Αυτές οι δύο ιστορίες χρησιμοποιήθηκαν από τον Proulx et al. για να εξετάσουν πώς οι άνθρωποι αντέδρασαν καταρχάς σε μια ασφαλή, καθησυχαστική ιστορία και, δεύτερον, με μια ιστορία που περιέχει μια απειλή για την άποψη των περισσότερων ανθρώπων του κόσμου. Πίστευαν ότι, σε απάντηση στην ιστορία του Κάφκα, οι άνθρωποι θα ήταν ασυνείδητα κινητοποιημένοι να επιβεβαιώσουν τα πράγματα στα οποία πιστεύουν. Στο πρώτο πείραμά τους, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν στοιχεία της πολιτιστικής ταυτότητας των συμμετεχόντων για να εξετάσουν αυτή την επιβεβαίωση.
Δόθηκε σε 26 συμμετέχοντες ο μύθος του Αισώπου για τη σκληρή δουλειά και σε άλλους 26 η πιο απαισιόδοξη ιστορία του Κάφκα. Όπως είχε προβλεφθεί οι συμμετέχοντες που διάβασαν την ιστορία του Κάφκα την εξέλαβαν ως απειλή για τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο. Αντέδρασαν σε αυτήν την απειλή, με το να επιβεβαιώσουν την πολιτιστική τους ταυτότητας πιο έντονα από εκείνους που είχαν διαβάσει το μύθο του Αισώπου, η οποία δεν αμφισβήτησε την κοσμοθεωρία τους. Με άλλα λόγια, οι συμμετέχοντες σε αυτή τη μελέτη απώθησαν την ιστορία του Κάφκα επιβεβαιώνοντας την πολιτισμική τους ταυτότητα.
Παράλογη κωμωδία
Σε δύο ακόμα μελέτες, οι Proulx et al. καταπιάστηκαν με ένα ζευγάρι επικρίσεων της πρώτης τους μελέτης: ότι οι συμμετέχοντες θα έχουν βρει την ιστορία του Κάφκα πολύ άδικη και πολύ ανοίκεια. Έτσι, σε μια δεύτερη μελέτη χρησιμοποίησαν μια περιγραφή από ένα σκίτσο του Monty Python, για το οποίο, οι συμμετέχοντες δεν είχαν ενημερωθεί ότι προκειται για ενα αστείο σκίτσο. Στην τρίτη μελέτη χρησιμοποίησαν τον διάσημο παράλογο πίνακα του Magritte με έναν κύριο με ένα σφαιρικό καπέλο με ένα μεγάλο πράσινο μήλο μπροστά από το πρόσωπό του, γνωστός ως “The son of man”. Η ιδέα της χρησιμοποίησης παράλογων ερεθίσματων όπως οι Monty Python και ο πίνακας του Magritte είναι ότι, όπως το διήγημα του Κάφκα, αμφισβητούν τις πάγιες αντιλήψεις μας για τον κόσμο.
Η έρευνα υποστηρίζεi αυτή η ιδέα. Τόσο οι Python, όσο και ο Magritte παρήγαγαν την ίδια αντίθετη αντίδραση στους ανθρώπους, οδηγώντας τους να επαναλαμβάνουν τις αξίες στις οποίες πίστευαν. Παρόμοια αλλά όχι παράλογα ερεθίσματα, δεν έχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αντί να χρησιμοποιήσουν την πολιτιστική ταυτότητα, όμως, οι ερευνητές μέτρησαν τις έννοιες της δικαιοσύνης και της ανάγκης για δομή. Οι συμμετέχοντες αντέδρασαν στην νοούμενη απειλή που υπέκρυπτε το σκίτσο των Python, παραδίδοντας μια ευρύτερη θεωρητική τιμωρία σε έναν παραβάτη. Εδώ, η απειλή του παράλογου, προκάλεσε στους συμμετέχοντες να επαναβεβαιώσουν την πίστη τους στη δικαιοσύνη.
Στην τρίτη μελέτη οι συμμετέχοντες αντέδρασαν στην νοούμενη απειλή του πίνακα του Magritte, εκφράζοντας μια μεγαλύτερη ανάγκη για δομή. Ξαφνικά λαχταρούσαν για μια έννοια, κάτι, οτιδήποτε βγάζει κάποιο νόημα, αντί του άνδρας με το σφαιρικό καπέλο και το μήλο μπροστά από το πρόσωπό του.
Παράλογη αλήθεια
Αυτό που υπογραμμίζει αυτή η έρευνα είναι ότι απωθούμε τις απειλές για τις απόψεις μας για τον κόσμο, με την επαναβεβαίωση των σημασιολογικών δομών με τις οποίες αισθανόμαστε άνετα, είμαστε ασφαλείς.
Οι ερευνητές μέτρησαν πολιτισμικές ταυτότητες, ιδέες της δικαιοσύνης και μιας γενικευμένης ανάγκης για νόημα, αλλά μάλλον θα έχουν βρει τα ίδια αποτελέσματα σε πολλούς άλλους τομείς, όπως τη πολιτική, τη θρησκεία ή οποιαδήποτε άλλο εδραιωμένο σύνολο πεποιθήσεων.
Όταν καθιερωμένη κοσμοθεωρίας μας δοκιμάζεται ή αμφισβητείται, είτε από το παράλογο, το απροσδόκητο, το μη αρεστό, τη σύγχυση ή το άγνωστο, βιώνουμε μια ψυχολογική πίεση να το απωθήσουμε, προσπαθώντας να επαναβεβαιώσουμε τα πράγματα που θεωρούμε με τα οποία αισθανόμαστε ασφαλείς, άνετα και εξοικειωμένοι. Και αυτό καμιά φορά είναι κρίμα γιατί ιστορίες όπως του Κάφκα περιέχουν αλήθειες που θα κάναμε καλά αν τις προσέχαμε.
Η Γεωργία Πανταζή είναι ψυχολόγος Παντείου και εθελόντρια σε σταθμό με αυτιστικά παιδιά.
Ερευνητικά ενδιαφέροντα: παιδοψυχολογία, θέματα κοινωνικής ψυχολογίας κ.τ.λ.
